Bài 2:
Nghệ nhân tạo mẫu và họa sỹ thiết kế

Ngày 2/9/1945, Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc bản tuyên ngôn độc lập tại Hà Nội khai sinh ra nước Việt Nam dân chủ cộng hòa. Đồng tiền gắn liền với chính trị và đại diện cho một chế độ nên ngay sau ngày 2/9, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã quyết định cho in đồng tiền của nước Việt Nam mới. Nhiệm vụ giao cho Bộ trưởng Bộ Tài chính Phạm Văn Đồng, công việc được bí mật triển khai vào tháng 11/1945. Ông Phạm Văn Đồng đã mời khoảng 20 họa sĩ trẻ hầu hết họ đều tốt nghiệp Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương, giàu nhiệt huyết cách mạng thiết kế tiền. Hai họa sĩ đầu tiên được phân công nhiệm vụ là Mai Văn Hiến vẽ mẫu giấy bạc 5 đồng, Nguyễn Đỗ Cung vẽ mẫu giấy bạc 10 đồng.Tiếp theo là họa sĩ Nguyễn Văn Khanh dựng hình cho tờ tiền 20 đồng. Sau đó đến nhóm do họa sĩ Nguyễn Huyến phụ trách thiết kế tờ giấy bạc 100 đồng. Các họa sĩ: Bùi Trang Chước, Nguyễn Sáng, Lê Phả…được phân công thiết kế các tờ giấy bạc mệnh giá: 1 đồng, 2 đồng, 50 đồng... Chủ đề bao trùm trên các mẫu tiền là: “Diệt giặc đói, giặc dốt, giặc ngoại xâm”. Lần đầu tiên trong lịch sử tiền Việt Nam và trên thế giới, đồng tiền đảm nhiệm hai vai, làm phương tiện thanh toán và tuyên truyền chính trị, thật khéo léo và khôn ngoan. Và cũng lần đầu tiên tiền Việt Nam vẽ chân dung một lãnh tụ còn sống, đó là Chủ tịch Hồ Chí Minh. Việc phát hành đồng tiền của chính phủ Việt Nam dân chủ cộng đầu năm 1946 là sự thay đổi trong thiết kế, từ nghệ nhân vẽ mẫu chuyển sang tay họa sĩ. Ngày nay nhìn lại các tờ tiền do các họa sĩ lớp đầu vẽ, dù đơn sơ nhưng mẫu nào cũng cảm động. Rõ ràng khi con người làm việc lớn hay nhỏ bằng tình yêu dân tộc cháy bỏng thì bao giờ cũng tạo cảm xúc. Loại bỏ các yếu tố kỹ thuật, một đồng tiền mang lại cảm xúc là đồng tiền đi vào lịch sử.

Tiền các mệnh giá sau năm 1954

Sau năm 1954, một số họa sĩ tiếp tục công việc vẽ mẫu tiền ở miền Bắc, một số chia tay trở lại với hội họa và hầu hết họ đều thành danh,chói lòa. “Con chị nó đi, con dì nó lớn”, các họa sĩ trẻ bắt đầu lấp vào khoảng trống nghề thiết kế mẫu tiền trong đó có họa sĩ Nguyễn Xuân Tăng. Năm 1968, sau khi tốt nghiệp Đại học Mỹ thuật Công nghiệp, ông Tăng về nhà máy in tiền ở Đê La Thành rồi được cử đi học thiết kế tiền ở Hungari 4 năm. Họa sĩ Trần Tiến, nguyên Trưởng phòng thiết kế tiền Ngân hàng Nhà nước Việt Nam chia sẻ, ông tốt nghiệp Đại học Mỹ Thuật Công nghiệp năm 1975 và sau 3 tháng cơ quan an ninh “kiểm tra nhân thân hai bên nội ngoại” ông vào tổ thiết kế tiền. Các họa sĩ thế hệ thứ hai gánh trách nhiệm nặng nề hơn, ngoài vẽ tiền, họ còn thiết kế tín phiếu, đồng tiền kỷ niệm, thập niên 80 vẽ mẫu tiền cho chính phủ Campuchia và thiết kế mẫu cho bộ tiền có chất liệu không phải bằng cotton, đó là polymer.

Từ bộ tiền năm 1946 cho đến năm 2000, các họa sĩ đều vẽ theo kiểu truyền thống, tức là vẽ tỷ lệ 1:1, vì thế phải dùng bút nét rất nhỏ và kính lúp. Vì vẽ tay nên 3, 4 tháng mới hoàn thành một mẫu, thậm chí có những mẫu phải mất 5,6 tháng mới hoàn thành được 2 mặt. Nếu yếu tố bảo an của bộ tiền 1946 khá sơ sài thì các bộ tiền sau này, họa sĩ coi trọng yếu tố bảo an để làm khó cho kẻ in tiền giả. Đồng tiền khó làm giả sẽ làm tăng lòng tin của người dân với tiền, lớn hơn là với chế độ. Một thời người ta đồn đại cái gì liên quan đến tiền đều là bí mật quốc gia nên không họa sĩ nào được thiết kế cả mặt trước, mặt sau một mẫu tiền. Họa sĩ Nguyễn Xuân Tăng nói rằng, chẳng có gì gọi là bí mật, vì có nhiều họa sĩ nên mỗi người thực hiện một mảng, có mẫu 3,4 cùng vẽ, người vẽ mặt trước, người mặt sau, nội dung khung lại người khác, tuy đông như vậy nhưng cũng phải 3, 4 tháng mới xong một mẫu.

Ở nhiều quốc gia, ngân hàng độc lập với chính phủ nên thiết kế mẫu, phát hành là do ngân hàng quyết định. Nhưng ở Việt Nam lại khác, Ngân hàng Nhà nước do chính phủ quản lý vì vậy trước khi bắt tay vào vẽ, họa sĩ phải trình bầy ý tưởng với lãnh đạo ngân hàng, khi lãnh đạo ngân hàng đồng ý thì bước tiếp theo là ngân hàng sẽ báo cáo với chính phủ. Họa sĩ Trần Tiến kể, có mẫu người đại diện chính phủ dùng bút bi gạch xóa yêu cầu sửa chữa, nếu vẽ lại sẽ mất thêm vài tháng, tiến độ in tiền sẽ bị chậm kế hoạch, do vậy họa sĩ phải dùng mẹo, không mất công mà vẫn như ý cấp trên. Đến nay lớp họa sĩ thiết kế tiền thứ ba đã thay thế lớp thứ hai, khác với hai lớp trước, họ vẽ trên máy tính và có phần mềm hỗ trợ, vậy nên dựng mẫu, sửa chữa dễ dàng hơn vẽ thủ công rất nhiều.

Với họa sĩ thiết kế tiền, ngoài chuyên môn mỹ thuật, họ còn phải biết rõ kỹ thuật, giấy của nước nào, công nghệ in ra sao, cỡ tiền thế nào để phù hợp đóng gói, vận chuyển và tương thích với cây ATM. Những chuyện đó cũng không khó, song cùng với nhà in làm giảm giá thành của 1 tờ tiền mới là vấn đề. Họa sỹ Trần Tiến kể, khi in tờ tiền polymer mệnh giá nhỏ ở Úc, các chuyên gia nước bạn đề xuất nên thêm viền mầu quanh cửa sổ, ông Tiến thấy thêm vào cũng không tăng thêm yếu tố bảo an mà phát sinh chi phí, ông nhờ giám đốc nhà máy Bùi Công Lư tính toán hộ, kết quả là chi phí tăng thêm hàng trăm tỉ. Rồi ông thuyết phục cấp trên và rất may cấp trên là cán bộ biết nghe, họ đứng về phe đúng nên tiết kiệm cho nhà nước một khoản ngân sách vô cùng lớn.

Hội họa là đường nét và mầu sắc, với họa sĩ vẽ tiền, đường nét không phải vệt lớn mà là hàng vạn các nét gạch ngang, dọc, chéo, xiên li ti. Cái khó với họ là nếu đưa hình ảnh các công trình văn hóa, tôn giáo, thắng cảnh vào tiền, họ sẽ phải sử dụng ngôn ngữ chải nét thế nào để khi in ra tiền người tiêu dùng có thể nhận biết được khi không có chú thích. Khi đưa hình ảnh sản xuất nông nghiệp, công nghiệp vào tiền, họa sĩ phải vượt qua cái gọi là minh họa để ra tinh thần, không khí mới là thành công. Trong âm nhạc có khái niệm hòa âm, trong hội họa có khái niệm hòa sắc, trên một diện tích bé nhỏ của đồng tiền phải sử dụng mầu thế nào để không lòe loẹt, không đơn điệu, không chênh phô nhưng gây chú ý là thách thức không nhỏ. Tài năng của họa sĩ vẽ tiền là ở chỗ đó. Nhìn lại 6 bộ tiền từ 1946 đến nay, nói chung bộ nào cũng vừa mắt.

Họa sĩ thiết kế tiền có ba cái thiệt thòi, không được ký tên dù nhỏ xíu, không nhuận bút và không được đăng ký bản quyền tác giả…

Còn nữa

N.N.T