Những tấm vải thổ cẩm quyến rũ nơi đại ngàn Tây Nguyên

Nét đẹp văn hóa dân tộc

Người Ba Na quan niệm, thổ cẩm không đơn thuần chỉ trang phục. Từng đường kim, mũi chỉ là cả niềm tôn vinh nét đẹp của dân tộc mình. Mỗi sản phẩm được làm ra đều mang vẻ đẹp hài hòa với thiên nhiên, nói lên sự cần cù, sáng tạo của phụ nữ Ba Na.

Tại chương trình liên hoan sắc màu thổ cẩm TP.Kon Tum, tỉnh Kon Tum lần thứ I -2020, chúng tôi có dịp được mở mang tầm mắt, chiêm ngưỡng những trang phục thổ cẩm với những họa tiết hoa văn độc đáo, đặc sắc mê mẩn lòng người. Đặc biệt, chúng tôi được trực tiếp gặp gỡ những nghệ nhân có thâm niên ngồi trước khung dệt từ lúc tuổi còn đôi mươi cho đến ngày tóc bạc phơ theo năm tháng.

Ngồi dưới khuôn viên nhà rông, bà Y Blanh (58 tuổi, TP Kon Tum) đang dệt dở dang một bức tranh sinh động về con người và mảnh đất Tây Nguyên hùng vĩ. Lật lại ký ức, bà Y Blanh cho hay, nghề dệt cũng tốn không ít công phu, cẩn trọng và qua nhiều công đoạn. Từ xa xưa, cứ vào tháng Năm hàng năm, những thiếu nữ người Ba na lại rủ nhau lên rừng tìm hái quả bông gòn đã nở bung mang về nhà. Người gánh nước, người ngồi tách hạt bông đem phơi khô quay thành sợi. Ngày này qua tháng khác, họ mang bông ra vào như trẩy hội. Cả làng luôn rộn rã tiếng ca hát, tiếng kẽo cà kẽo kẹt quay sợi.

Đôi bàn tay khéo léo, luồn từng sợ bông, mắt tập trung cao độ đưa từng đường thoi trên những sợi thổ cẩm mềm mịn, bà Y Blanh cho hay, đây là những sợi thổ cẩm gần như cuối cùng còn sót lại trong làng được làm từ bông gòn. Giờ đây, người dân chủ yếu mua chỉ có sẵn để dệt khăn, quần áo.

Bà Y Blanh, Tổ trưởng tổ Liên kết nhà dệt thổ cẩm ở làng Plei Tơ Nghia đang giới thiệu về sợi bông truyền thống.

“Một bộ quần áo phải tốn 4-5 gùi bông dệt mới đủ. Để dệt bằng sợi bông tuy tốn nhiều thời gian và công sức nhưng sản phẩm làm ra sẽ bền, đẹp, dày dặn. Tuy nhiên, nay bông chẳng còn nên người dân chuyển qua dùng chỉ để vừa tiết kiệm, vừa nhanh”, bà Y Blanh nói.

Nhấp ngụm nước, bà Y Blanh tâm sự: "Thổ cẩm của người Ba Na không đơn thuần chỉ là tấm vải bình thường mà ẩn chứa trong đó là cả tâm hồn của con người nơi đây. Mỗi sản phẩm thổ cẩm được làm ra đều mang vẻ đẹp hài hòa với thiên nhiên, đậm nét văn hóa của dân tộc".

Bà Y Trech cũng là một trong những người dệt vải đẹp của làng Kon Klor, TP.Kon Tum.

Bà Y Trech, ngụ làng Kon Klor, TP.Kon Tum chia sẻ với chúng tôi: "Dệt thổ cẩm rất khó, mất nhiều thời gian và công sức mới cho ra một tác phẩm đẹp. Cứ một tấm vải 1m thì mất 3 đến 4 ngày dệt liên tục, còn chỉ tranh thủ thời gian rảnh làm thì lâu lắm. Dệt vải cũng yêu cầu người phụ nữ phải tỉ mỉ, khéo léo. Sản phẩm từ thổ cẩm rất phong phú, phụ nữ thường là váy- áo, đàn ông thì áo - khố. Ngoài ra, còn có khăn, tấm choàng địu con. Họa tiết trên thổ cẩm chủ yếu do khách hàng đặt. Mỗi họa tiết sẽ có công thức riêng, đó là đếm số lượng sợi chỉ cho phù hợp, sau đó phối màu và dệt cho ra sản phẩm”, bà Y Trech nói.

Nỗ lực bảo tồn nghề dệt truyền thống

Tương tự, tại làng Kon Ngol Klăh, xã Ngọc Bay, TP.Kon Tum, bà Y Aoh năm nay đã 65 tuổi những vẫn miệt mài bên khung dệt mỗi ngày. Cũng như bao người con gái Ba Na ở làng, từ thuở lên 9 bà đã được mẹ chỉ dạy cho nghề dệt thổ cẩm. Đến nay, qua nhiều năm gắn bó với khung dệt, bà trở thành một trong những người có tay nghề giỏi nhất nhì làng Kon Ngol Klăh.

“Thời xưa khi còn cây bông, người ta thường hái bông về làm sợi dệt. Qua nhiều công đoạn như phơi, tách hạt, lấy bông, nhuộm, rải chỉ,… thì mới có sợi để dệt. Ngày trước, người đồng bào thường dùng các loại củ, quả để nhuộm sợi bông. Màu đỏ có thể được nhuộm từ củ dền đỏ, màu vàng từ nghệ,… nguyên thủy hơn là nhuộm màu từ đất đỏ. Tuy màu nhuộm từ tự nhiên, nhưng không bị phai màu và được người làng ưa chuộng hơn sợi chỉ bây giờ”, bà Aoh chia sẻ.

Thổ cẩm trên trang phục là sự tượng trưng cho vẻ đẹp độc đáo và thể hiện bản sắc văn hóa của mỗi dân tộc.

Được mẹ truyền dạy lại nghề dệt thổ cẩm từ khi còn nhỏ, bà Y Quy (48 tuổi) cho hay, giờ đây người trong làng không còn lên rừng lấy bông hay quay sợi, nhuộm màu nữa. Những tiếng kẽo kẹt của khung dệt cũng chẳng còn nhộn nhịp như xưa. Người dân nếu muốn dệt thổ cẩm thì xuống chợ mua chỉ, sợi tổng hợp về sử dụng. “Những bộ quần áo thổ cẩm may tốn nhiều thời gian, công sức nên ít người trẻ còn mặn mà. Ngày nay, những trang phục hiện đại du nhập vào khiến người trẻ dần quên đi trang phục truyền thống. Những bộ quần áo thổ cẩm giờ đây chỉ còn xuất hiện trong các dịp lễ hội. Mình cũng muốn truyền lại cho con lắm. Nhưng lớp trẻ chẳng còn mặn mà nữa”, bà Y Quy trầm ngâm nói.

Những quả bông gòn được các cô gái người Ba Na lên tận rừng hái về làm nguyên liệu để cho ra những bộ thổ cẩm mê đắm lòng người.

Theo già H’Blup, để hoàn thành một bộ quần áo thổ cẩm cần rất nhiều thời gian và công sức. Do vậy, thiếu nữ trong làng cũng không mấy mặn mà với nghề thêu dệt nữa. Ngày nay, các trào lưu thời trang du nhập vào đã làm giới trẻ dần quên đi trang phục của dân tộc mình, những bộ trang phục thổ cẩm chỉ còn xuất hiện thưa thớt trong những lễ hội hoặc hội làng. “Bây giờ còn ít người biết dệt lắm. Những người già cũng dần về với tổ tiên. Còn đám con gái chỉ thích quần áo của người Kinh thôi. Không còn ai biết dệt cả, ngoài vài ba người già. Bây giờ thiếu nữ chỉ thích quần áo phong cách, thời trang, vì nó tiện lợi, dễ may mặc lại không tốn nhiều công sức. Con gái không muốn học dệt, không muốn nối tiếp văn hóa của tổ tiên, mình buồn cái bụng lắm, nhưng biết làm sao được”, già H’Blup cho biết. Chị Y Blanh, Tổ trưởng tổ Liên kết nhà dệt thổ cẩm ở làng Plei Tơ Nghia cho biết: "Nhà dệt Plei Tơ Nghia hiện nay có 16 thành viên, hầu hết là người phụ nữ Ba Na. Nhờ có nhà dệt mà chị em có thêm việc làm, cải thiện được thu nhập. Đồng thời, qua đó giữ gìn nghề dệt truyền thống của người Ba Na. Người phụ nữ ở trong làng cũng rất tích cực truyền dạy cho con gái. Con gái của Y Thoach, con gái của mình và một số chị em hội viên đến nay cũng đã biết dệt. Đây cũng là lớp kế cận tương lai trong việc gìn giữ và phát huy nghề dệt truyền thống”.

H.N