Báu vật của người Xơ Đăng

Trang phục vỏ cây

Nằm ẩn mình bên những sườn đồi, cuộc sống của người Xơ Đăng (xã Ngọk Réo, huyện Đăk Hà, tỉnh Kon Tum) lặng lẽ trôi qua theo những mùa nương rẫy.

Trải qua hàng trăm năm, qua bao thăng trầm của lịch sử, người Xơ Đăng vẫn bảo tồn lưu giữ những chiếc áo làm từ vỏ cây, một nét văn hóa đặc sắc mang đậm dấu ấn bản sắc dân tộc.

Theo các bô lão trong làng, vào những năm 1975 trở về trước, người Xơ Đăng sử dụng vỏ cây cổ thụ để chế tác thành những bộ quần áo che thân. Thời kỳ đó, người Xơ Đăng sống trong rừng sâu núi thẳm, tách biệt gần như hoàn toàn với thế giới hiện đại, quần áo hay mọi vật dụng khác đều được làm từ cây cối.

Từ năm 1974, khi tiếp cận với nền văn minh hiện đại những chiếc áo làm bằng vỏ cây mới dần được thay thế bằng quần áo vải, nhưng nhiều gia đình hoàn cảnh khó khăn vẫn mặc loại quần áo này. Những chiếc áo cổ của người Xơ Đăng đến nay không chỉ quý vì hiếm, mà còn mang đậm dấu ấn lịch sử một thời, nên được người dân gìn giữ như báu vật.

Ngày nay, trong những dịp lễ hội truyền thống, ngoài trang phục phổ biến được làm bằng thổ cẩm, người làng còn diện trang phục làm từ vỏ cây như một lời tri ân để nhớ về cội nguồn. 

Giữa tiết trời nắng bức của mùa khô Tây Nguyên, chúng tôi lần theo chỉ dẫn của người dân tìm đến nhà nghệ nhân ưu tú A Nian ở thôn Kon Sơ Tiu, xã Ngok Wang (huyện Đắk Hà). Ông là một trong những người am hiểu về văn hóa của người Xơ Đăng.

Năm nay đã ngoài 75 tuổi nhưng đôi mắt ông vẫn tinh anh, giọng nói hùng hồn. Ông kể, từ xa xưa, khi nghề dệt thổ cẩm vẫn chưa xuất hiện, người Xơ Đăng vào rừng tìm những vỏ cây, dây rừng làm trang phục.

Để làm được chiếc áo bằng vỏ cây, các thiếu nữ trong làng phải vào tận những cánh rừng già nguyên sinh tìm cây vỏ có độ rộng, độ dài, độ dẻo, mềm và bền có thể làm tấm khố, áo hay tấm váy. Thường người Xơ Đăng tại xã Ngọk Réo chọn loại cây Hmúa và Gdua thân gỗ, mọc nhiều ở rừng sâu để làm trang phục.

Nghệ nhân A Nian chia sẻ: “Vào dịp lễ hội của thôn hoặc làng tổ chức, họ sẽ mặc trang phục được làm từ vỏ cây và đeo thêm chiếc mặt nạ có hình thù kỳ dị, hài hước được đẽo từ tấm gỗ.

Tuy trang phục vỏ cây không còn được sử dụng rộng rãi, nhưng trong tâm thức của người Xơ Đăng, nó không đơn thuần là để che thân mà còn chứa đựng rất nhiều giá trị văn hóa, phản ánh quá trình phát triển của cả tộc người. Nó còn phản ánh tinh thần đoàn kết, sự giao hòa, gần gũi giữa con người với vạn vật, thiên nhiên”. 

Nghệ nhân ưu tú Y Der (61 tuổi, trú thôn Kon Sơ Tiu, xã Ngọk Réo), là người duy nhất tại xã Ngọk Réo còn lưu giữ “bí quyết” làm trang phục từ vỏ cây.

Bà mở tủ, khoe với chúng tôi những bộ trang phục vỏ cây được xếp ngay ngắn, giữ gìn cẩn thận. Đối với bà đó không đơn thuần là trang phục mà còn là ký ức, là vô vàn kỷ niệm.

Nghệ nhân Y Der kể, từ nhỏ, bà đã theo mẹ vào rừng tìm vỏ cây để làm trang phục và sử dụng mặc hàng ngày.

Bà nhớ năm mình 15 tuổi, thời điểm đó trang phục làm bằng vỏ cây rất thịnh hành và được ưa chuộng. Mỗi năm, bà cùng nhiều chị em trong thôn tiếp nhận rất nhiều đơn hàng.

“Có năng khiếu, lại được mẹ chỉ bảo những bí quyết, tôi lúc nào cũng được các thôn săn đón, chực chờ đến lượt làm trang phục”, nghệ nhân Y Der nhớ lại.

Bà cho biết, để có một trang phục ưng ý, nghệ nhân phải duy trì sự tập trung, tỉ mỉ và khéo léo. Sau khi tách vỏ khỏi thân cây, sẽ đập dập đều tay cho đến khi để lộ ra lớp vỏ trắng với phần xơ dày dặn, quyện chặt vào nhau.

Tiếp đó, mang đi ngâm giặt và phơi khô nhiều lần, những tấm vỏ cây này mới được đem khâu nối lại với nhau bằng dây cây Jrông, tạo ra các bộ trang phục tuy thô sơ nhưng vô cùng chắc chắn. Mất hơn 2 ngày đêm, mới có thể làm xong một chiếc áo đẹp, mang hương thơm của cây rừng.

Bảo tồn “báu vật” của buôn làng

Bà Y Der chia sẻ: “Vài chục năm nay, tôi lưu giữ 10 bộ trang phục vỏ cây của cha mẹ để lại. Còn 4 bộ tôi mới làm vào 3 năm trước. Hiện, trang phục này không được sử dụng thường xuyên, chỉ dùng vào các dịp lễ hội như ngày Tết, Lễ mừng lúa mới, Lễ kết nghĩa. Lúc đó, những bộ trang phục này sẽ được già làng, nam nữ thanh niên mặc để thực hiện những nghi thức, điệu nhảy truyền thống của người Xơ Đăng. Đó cũng là thời khắc linh thiêng vang vọng giữa núi rừng Tây Nguyên".

Cũng theo nghệ nhân Y Der, thông thường, áo sẽ được may theo kiểu dáng cổ tròn, không có tay. Toàn bộ chiếc áo chỉ có 2 đường khâu được giấu kín ở hai bên nách, mặt trong rất láng vì được mài nhẵn, còn mặt ngoài thường sần sùi hơn. Trung bình bà phải mất khoảng 2-3 ngày để hoàn thiện một chiếc áo, khố, váy.

Tuy nhiên, ngày nay, cây Hmúa hay cây Gdua không còn ở các khu vực chân núi, vì vậy mà nghệ nhân Y Der phải lặn lội vào tận rừng sâu để tìm kiếm. Thông thường một chiếc áo cần đến 1-2 cây để tạo hình, bà cũng phải mất một ngày lặn lội vào rừng sâu, mất thêm một ngày để cạo và đập dập vỏ thân cây.

Nghệ nhân Y Der trăn trở: “Thế hệ trẻ Xơ Đăng bây giờ không còn ai mặn mà và biết cách làm trang phục từ vỏ cây. Nhiều năm qua, tôi cố gắng hướng dẫn các thanh niên trong thôn cách chế tác áo từ vỏ cây, với mong muốn tiếp nối nghề truyền thống độc đáo của dân tộc”.

Ông A Lũy, Phó Chủ tịch UBND xã Ngọk Réo cho biết: “Với người Xơ Đăng nơi đây, trang phục bằng vỏ cây chứa đựng nhiều giá trị văn hóa, phản ánh quá trình phát triển của cộng đồng người Xơ Đăng qua mỗi thời kỳ. Trong tiềm thức những thế hệ đi trước như bà Y Der, ông A Nian vẫn luôn đau đáu việc bảo tồn và trao truyền nét văn hóa của cha ông cho thế hệ trẻ người Xơ Đăng. Mong rằng báu vật của người Xơ Đăng mãi trường tồn theo thời gian”.