Năm 1786, Nguyễn Huệ - khi này là Long Nhương tướng quân kéo quân ra Bắc với danh nghĩa "Phù Lê diệt Trịnh". Chúa Trịnh là Đoan Nam vương Trịnh Khải chạy về Hạ Lôi. Lý Trần Quán đón tiếp, giả bộ Trịnh Khải là quan Tham tụng Bùi Huy Bích. Tuy vậy, học trò của ông là Nguyễn Khang biết rõ chuyện thực và báo cho quân Tây Sơn tới bắt Trịnh Khải. Trịnh Khải tự tử trên đường đi.
Hay tin có biến cố, Lý Trần Quán thân hành đến yết kiến Tông, khấu đầu xuống đất khóc rằng: "Làm lỡ Chúa đến thế này chính là tội thần". Trịnh Tông nói: "Người ta mỗi người một ý, khanh có can dự gì đến đâu". Quán trở ra chỉ vào mặt Trang bảo: "Chúa là chúa chung cả một nước, mà tôi chỉ là thầy của anh. Đối với Chúa và thầy là chỗ nghĩa cả, sao anh lại nhẫn tâm đến thế ư?". Trang nói: "Sợ thầy không bằng sợ giặc, yêu chúa không bằng yêu mình. Tôi không để quan lớn làm lỡ việc đâu". Trang bèn ép Quán trở về nhà trọ, rồi thét sai thủ hạ điệu Trịnh Tông lên kinh đô.
Trang và thủ hạ dẫn Tông qua lại bến đò Chèm về trọ qua đêm ở làng Nhật Tảo. Sáng sớm hôm sau ngày 27/6 năm Bính Ngọ (1786) từ đình Nhật Tảo theo dọc sông Hồng đến làng Nhật Chiêu gặp một quán nước tạm nghỉ một chút, Trịnh Tông vớ lấy con dao của người chủ quán, tự đâm vào cổ mình. Trang vội giật lấy dao. Lưỡi dao vào nông, vết thương còn nhỏ, Tông lấy móng tay móc vào chỗ vết thương, kéo cho toạc rộng ra cũng bị Trang ngăn lại. Giây lát Chúa Trịnh Tông thấy bụng nôn nao, nóng ruột, khát nước, đòi uống nước lạnh. Trang đưa nước cho, Trịnh Tông uống xong thì tắt thở.
Nguyễn Trang đưa tử thi Trịnh Tông vào Kinh thành, Nguyễn Huệ và Nguyễn Hữu Chỉnh cả mừng, để thi hài Tông ở ngoài cửa Tuyên Vũ cho mọi người biết. Rồi lại sai khâm liệm nhất theo như lễ vương giả cho dùng chiếc xe tiểu long mui phẳng, đem an táng tại chỗ lăng quốc công Trịnh Cán. Và phong Nguyễn Trang làm Tráng Nghĩa hầu cho tạm quyền lĩnh chức Trấn thủ Sơn Tây.
Lý Trần Quán bấy giờ đang ngụ ở làng Hạ Lôi, bảo người chủ quán trọ rằng: "Bầy tôi mà làm lỡ chúa thì tội đáng chết. Ta không chết thì không bộc bạch nổi lòng với trời đất được. Nhờ chủ quán mua cho ta một cỗ quan tài, một tấm vải trắng để yên cho ta tự làm theo ý mình". Chủ quán khuyên giải, Quán không nghe, lại bảo chủ quán: "Ta có cách khác để chết, bác không ngăn được đâu". Chủ quán vẫn cố tình ngăn cản, nhưng Lý Trần Quán vẫn không chịu từ bỏ ý chí của mình. Ông chủ quán đành phải đi mua cỗ quan tài và vải trắng.
Lý Trần Quán sai người đào cho cái huyệt ở vườn sau chỗ mình trọ, đặt yên quan tài vào trong huyệt, xé một đoạn vải trắng, làm khăn đội đầu và một đoạn làm đai lưng. Rồi mặc áo, đội mũ hướng về phía Nam lạy hai lạy. Đoạn, tháo bỏ mũ, đội khăn lên đầu, thắt đại đai, nằm yên trong quan tài, bảo người chủ quán đậy nắp lại. Lý Trần Quán ở trong quan tài hô lên rằng: "Còn quên một việc, phải dặn thêm nữa". Chủ quán liền mở nắp quan tài ra. Lý Trần Quán đọc một câu đối rằng: "Tam niên di hiếu dỉ toàn/Thập phần chi trung vi tận" (Ba năm đối với cha mẹ đã làm xong đạo hiếu, lòng trung đối với Chúa chưa làm đủ mười phần).
Đọc xong rồi dặn chủ quán rằng: "Phiền bác nhớ cho để bảo với con tôi: Ngày sau dán đôi câu đối ấy ở nhà thờ để thờ tôi". Dặn xong lại nói: "Đa tạ chủ nhân, từ đây tôi xin vĩnh biệt". Rồi Lý Trần Quán bảo đậy nắp quan tài lại, chủ quán và những người đầy tớ, thân thuộc bái biệt ở trước quan tài, đâu đấy rồi, lấy đất lấp lại và đắp thành mộ. Bấy giờ là ngày 29 tháng 6 năm Bính Ngọ (1786).
Luật nay: Phạm tội không cứu giúp người khác
Một cái chết quá thương tâm, Trần Quán nghĩ không làm tròn bổn phận của một bề tôi nên đã quyết định tự vẫn theo. Tuy nhiên, điều đọng lại đối với cái chết của Trần Quán là những người bên cạnh giúp ông mua quan tài, đào huyệt kia sao lại không căn ngăn ông. Ngày đó, với những hành vi như vậy họ sẽ vô can trong cái chết của Trần Quán, nhưng chiếu theo các quy định của pháp luật thời nay thì hành vi đó đã vi phạm vào các quy định của Bộ luật Hình sự hiện hành. Theo đó, Điều 102 BLHS quy định: Tội không cứu giúp người đang ở trong tình trạng nguy hiểm đến tính mạng: Người nào thấy người khác đang ở trong tình trạng nguy hiểm đến tính mạng, tuy có điều kiện mà không cứu giúp dẫn đến hậu quả người đó chết, thì bị phạt cảnh cáo, cải tạo không giam giữ đến hai năm hoặc phạt tù từ ba tháng đến hai năm.
Ngoài ra, sau khi điều tra và có kết luận rồi thì ngoài hình phạt chính, người phạm tội còn có thể bị cấm đảm nhiệm chức vụ, cấm hành nghề hoặc làm công việc nhất định từ một năm đến năm năm.
Tường Linh
