Khi Hơ Nhí còn nhỏ, bà của Hơ Nhí chết, Hơ Nhí phải thay bà lấy chồng là ông Y Kla (cậu của Đam Săn). Ông Y Kla đã nói rằng, sau này nàng sẽ lấy chàng Đam San.
Đến khi đã khôn lớn, Hơ Nhí mới gọi các anh đến và bàn chuyện đi hỏi chồng cho hai chị em. Các anh em trai của nàng mới đến nhà chị em Hơ Âng để thưa chuyện thì Đam San một mực từ chối với lý do vẫn còn ham chơi lắm. Nhưng trời đã "chống gậy hèo" đến thu xếp việc cưới hỏi, Đam San đành phải chấp nhận về nhà vợ.
Do phải bỏ người yêu để về làm chồng người khác nên chàng chán nản, thường xuyên trễ nải công việc nhà vợ, không chăm sóc việc làm ăn của gia đình, tối ngày bỏ đi chơi để lấy lý do trở về nhà chị ruột. Trời lại một lần nữa đứng ra thu xếp, gõ vào đầu chàng bảy lần làm cho chết lịm, chàng lên trời và gặp lại ông. Sau khi tỉnh lại, Đam San đã phải làm theo phong tục và trở thành một vị tù trưởng hùng mạnh, danh tiếng trong vùng.
Đam San là một người anh hùng nhưng nếu xét theo luật nay, chàng đã vi phạm luật Hôn nhân và Gia đình.Ảnh minh họa.
Ở gần làng của Đam San có một tù trưởng giàu có tên thường gọi là tù trưởng Quạ, nghe tiếng Hơ Nhí có vẻ đẹp nức tiếng hơn cả những người đẹp trong vùng. Lợi dụng lúc Đam San đi vắng, tù trưởng Quạ lấy cớ sang chơi và bắt cóc Hơ Nhí. Người nhà báo cho Đam San biết khi chàng đang bắt cá ở suối. Chàng lập tức trở về tụ tập thanh niên trong làng đi giải cứu vợ.
Đến nhà tù trưởng Quạ, chàng đánh nhau với hắn một hồi, kết liễu tên tù trưởng tàn bạo và tịch thu được nhiều tài sản, nô lệ của y. Được một thời gian sau, lại đến tù trưởng Sắt cũng là một kẻ giàu có tàn bạo nghe tiếng Hơ Nhí xinh đẹp bèn nổi lòng tham, tìm đến bắt nàng làm vợ. Khi Đam San đến, tù trưởng Sắt van xin chàng tha mạng, nhưng chàng vẫn chặt đầu hắn, treo lên ngọn tre cao rồi đón vợ về. Những kẻ nô lệ của tù trưởng Sắt trở thành dâu làng của làng Đam San khiến cho ngôi làng càng trở nên lớn mạnh và giàu có.
Đánh thắng được nhiều tù trưởng và bắt được nhiều nô lệ, với bản tính ngang tàng, coi thường thần linh, Đam San đi chặt cây thần Sơ-múc, vốn là cây thiêng của dòng họ nhà Hơ Nhí làm cho cây đổ đè chết cả hai người vợ của chàng. Đam San lại vác rìu đi lên trời, cầu xin trời cứu sống cả hai người vợ yêu. Chàng lấy được hai bông hoa tượng trưng cho sinh mệnh của hai người vợ, khiến cho Hơ Nhí và Hơ Bhí tỉnh lại. Vợ chồng trở về, tiếp tục cùng dâu làng trồng cây, đánh bắt thú trong rừng, cá dưới suối, trong buôn làng lúc nào cũng rộn rã tiếng cười đùa của trai gái, trẻ con, người già, người trẻ.
Tuy đã có hai người vợ xinh đẹp bên cạnh, lại có trâu đầy sân, chiêng cồng đầy nhà, nô lệ đi lại dập dìu như mắc cửi nhưng Đam San vẫn thấy thiếu. Chàng quyết định đi tìm bắt nữ thần mặt trời về làm vợ lẽ. Nhưng vì thần mặt trời không thể nào rời xa vùng đất giáp ranh giữa trời và đất, nếu nàng đi xuống hạ giới, những người thường sẽ chết vì sức nóng toả ra từ nàng, Đam San đành phải trở về.
Thất vọng vì bị từ chối, thêm sự tức giận và bẽ bàng, chàng lập tức trở lại cánh rừng sáp đen bất chấp lời ngăn cản của thần mặt trời. Đi đến giữa rừng thì đêm tối tan, mặt trời lên cao, đất dưới chân dần trở nên mềm nhão, Đam San chìm dần trong bùn lầy. Chàng kêu cứu nhưng chỉ có con bướm bay qua bèn gọi bướm về báo cho các vợ và chị gái biết, đem đồ tế lễ tới cúng tế. Hồn chàng hoá thành con ruồi đậu vào miệng chị gái là Hơ Âng khiến nàng có mang, sinh ra một đứa trẻ giống hệt cậu mình. Đứa trẻ cứ khóc hoài cho đến khi người ta đặt tên cho nó là Đam San thì mới nín. Khi Đam San cháu lớn lên, lại tiếp tục thay cậu nối dây, làm chồng Hơ Nhí và Hơ Bhí, tiếp tục con đường của cậu, trở thành một tù trưởng anh hùng, giàu có.
Câu chuyện về cái chết của người anh hùng lập nên những chiến công thần thánh của người dân Ê Đê cho đến nay vẫn được lưu truyền rộng rãi dưới hình thức kể khan, cũng là một nét văn hoá đặc trưng của người dân núi rừng Tây Nguyên. Cái chết bi thảm, nhưng đầy khát vọng và ước mơ tiếp nối những gì còn dang dở của chàng không bị bùn lầy của rừng Sáp Đen làm cho biến mất mà còn toả sáng cho đến hôm nay.
Trường ca Đam San vẫn tiếp tục được lưu truyền trong những đêm kể khan ở các buôn làng Tây Nguyên.
Luật nay: Chàng Đam San đã vi phạm chế độ một vợ, một chồng
Thời đại của sử thi cách ngày nay lên tới cả ngàn năm, nhưng những câu chuyện của nó thì chưa bao giờ cũ bởi ước mơ của con người ngàn đời vẫn vậy. Sử thi Đam San đã xây dựng nên người anh hùng với những chiến công sánh ngang với thần thánh, chống đối lại số phận. Việc đi bắt nữ thần mặt trời được coi là thử thách lớn nhất, cũng là thất bại sau cùng của chàng Đam San. Kết thúc một cuộc đời lừng lẫy của người anh hùng lại mở ra một số phận khác cho một anh hùng mới ra đời. Đam San cháu vừa là biểu tượng của tục lệ nối dây tồn tại hàng ngàn năm của người Ê Đê thời cổ, vừa thể hiện ước mơ làm nốt những gì còn dang dở của người cậu.
Thời nay, Đam San vẫn là một hình ảnh đẹp được ngưỡng mộ trong lòng nhiều thế hệ. Tuy nhiên, nếu gạt bỏ đi sự lấp lánh của sử thi với sự ngưỡng mộ về những chiến công của chàng Đam San, chúng ta có thể thấy một số vấn đề không còn phù hợp với luật pháp hiện tại.
Thứ nhất, tục lệ nối dây của người Ê Đê, Hơ Nhí và Hơ Bhí còn nhỏ đã phải làm vợ của ông Y Kla thay cho bà. Đam San thay ông làm chồng của hai nàng, đến khi Đam San chết, cháu của chàng lại tiếp tục nối dây theo cậu. Cái dây "chuê nuê" dường như không bao giờ bị đứt đã ngăn cản tình yêu và hạnh phúc của nhiều thế hệ. Như Đam San, vì phải nối dây thay ông mà phải từ bỏ người yêu của mình. Hai nàng Hơ Nhí, Hơ Bhí không có cơ hội được tìm hiểu và lựa chọn người làm chồng mình. Hai chị em lại phải lấy chung một chồng, điều này trong xã hội hiện đại là không chấp nhận được.
Áp dụng luật thời nay, tục nối dây "chuê nuê" là một hành động vi phạm nghiêm trọng Luật Hôn nhân và Gia đình. Khoản 1, Điều 2 quy định những nguyên tắc cơ bản của chế độ hôn nhân và gia đình ghi rõ: Hôn nhân tự nguyện, tiến bộ, một vợ một chồng, vợ chồng bình đẳng. Cụ thể hơn, theo Điều 146 Bộ luật Hình sự Việt Nam quy định về tội cưỡng ép kết hôn hoặc cản trở hôn nhân tự nguyện, tiến bộ: Người nào cưỡng ép người khác kết hôn trái với sự tự nguyện của họ, cản trở người khác kết hôn hoặc duy trì quan hệ hôn nhân tự nguyện, tiến bộ bằng cách hành hạ, ngược đãi, uy hiếp tinh thần, yêu sách của cải hoặc bằng thủ đoạn khác, đã bị xử phạt hành chính về hành vi này mà còn vi phạm, thì phạt cảnh cáo, cải tạo không giam giữ đến ba năm hoặc phạt tù từ ba tháng đến ba năm.
Thứ hai, xét riêng trường hợp của Đam San, khi đã có hai người vợ là Hơ Nhí và Hơ Bhí nổi tiếng xinh đẹp, giỏi giang, buôn bán tháo vát và giàu có, chàng vẫn có mong ước lấy thêm vợ là nữ thần mặt trời. Chính điều này đã dẫn đến cái chết của chàng. Theo luật hiện nay, Đam San đã phạm vào Điều 47 Bộ luật Hình sự. Theo đó, người nào đang có vợ, có chồng mà kết hôn hoặc chung sống như vợ chồng với người mà mình biết rõ là đang có chồng, có vợ gây hậu quả nghiêm trọng hoặc đã bị xử phạt hành chính về hành vi này mà còn vi phạm thì bị phạt cảnh cáo, cải tạo không giam giữ đến một năm hoặc phạt tù từ ba tháng đến một năm.
Thứ ba, việc Đam San cháu chưa đủ tuổi vị thành niên đã bị ép phải lấy Hơ Nhí, Hơ Bhí để nối dây theo cậu cũng đã vi phạm vào Điều 148 Bộ luật Hình sự: Người nào có một trong các hành vi sau đây đã bị xử phạt hành chính về hành vi này, mà còn vi phạm thì bị phạt cảnh cáo, cải tạo không giam giữ đến hai năm, hoặc bị phạt tù từ ba tháng đến hai năm: Tổ chức việc kết hôn cho những người chưa đến tuổi kết hôn, cố ý duy trì quan hệ vợ chồng trái pháp luật với người chưa đến tuổi kết hôn, mặc dù đã có quyết định của toà án buộc chấm dứt việc đó.
Câu chuyện chàng Đam San kết lại, nếu áp dụng vào luật pháp hiện hành thì sẽ có rất nhiều người vi phạm Luật Hôn nhân và Gia đình với các mức án khác nhau. Mức nhẹ nhất là cải tạo không giam giữ đến một năm, nặng là từ ba tháng đến hai năm. "Chuê nuê" là một hủ tục đã không còn đến nay, bởi trước sự tiến bộ xã hội, nó sẽ tự bị đào thải. Nhưng ngẫm ra một cách hài hước, nếu tính mức án mà tất cả các nhân vật phải chịu thì... quả là một con số khổng lồ.
Hón Thỵ
