Chuyện về thân phụ nguyên Phó Chủ tịch nước Nguyễn Thị Bình

Cả gia tộc  theo cách mạng

Trở thành trưởng ban công binh Nam Bộ chuyên sản xuất vũ khí, khi chiến dịch Điện Biên Phủ sắp diễn ra, cụ được tổ chức bí mật đưa ra Bắc để phục vụ chiến dịch. Các con cụ đều theo cách mạng, trong đó có một người rất nổi tiếng là nguyên Phó Chủ tịch nước Nguyễn Thị Bình.

Cụ là Nguyễn Đông Hợi, con rể thứ hai của nhà chí sỹ Phan Châu Trinh, là chồng cụ bà Phan Thị Châu Lan. Cụ Hợi sinh năm 1900, quê ở huyện Điện Bàn (tỉnh Quảng Nam), thân phụ cụ Hợi là một nghĩa sĩ Cần Vương. Trong quá trình viết bài về nhà chí sỹ Phan Châu Trinh, tôi đã gặp ông Nguyễn Đông Hồ con trai thứ ba của cụ Hợi, và được nghe ông Hồ kể những câu chuyện về cụ. Cùng với cuốn hồi ký "Gia đình bạn bè và Tổ quốc" do NXB Tri Thức ấn hành năm 2012 của bà Nguyễn Thị Bình, tôi đã biết thêm những câu chuyện thú vị về cụ Hợi và các con của cụ.

Cụ Nguyễn Đông Hợi. (Ảnh chụp lại)

Ông Nguyễn Đông Hồ cho biết, cha ông học giỏi và uyên bác. Cha mẹ ông sinh được bảy chị em, bốn trai ba gái, nhưng một người con gái út đã mất lúc nhỏ, bà Nguyễn Thị Bình là con đầu. Vì công việc, cụ Hợi phải đi làm nhiều nơi và ở lại đó một thời gian dài nên cụ phải mang vợ theo. Họ sống trên một chiếc ghe bầu lớn rong ruổi khắp các tỉnh Nam Bộ. Bà Nguyễn Thị Bình chào đời trong hoàn cảnh đó.

Trong cuốn hồi ký, bà Nguyễn Thị Bình kể lại: "Tôi được sinh ra ở xã Tân Hiệp, tỉnh Sa Đéc (cũ), và được ba má đặt tên là Sa. Nghe má tôi nói, khi mới sáu tháng tuổi, tập bò, tôi bị rơi xuống sông Tiền, nhưng được vớt lên ngay. Những ngày tháng tuổi thơ ảnh hưởng lâu dài trong cả cuộc đời tôi...".

Thời gian sau, cụ Hợi đưa gia đình qua ở Campuchia là nơi cha ông làm việc. Gia đình họ sống ở đại lộ Miche, thủ đô Phnom Penh. Trong cuốn hồi ký trên, bà Bình kể lại: "Nhà làm bằng gỗ, với một kiến trúc rất đặc biệt, do ba tôi thiết kế theo ý tưởng của Cụ: phải rộng rãi, thoáng mát, tiện lợi, nhà ở sau một bãi cát rất rộng, mùa trăng rằm sáng trắng như tuyết. Những đêm trăng sáng chị em tôi rất thích đuổi nhau trên cát trắng, sau nhà là đồng ruộng, mùa nước lên có thể đến chân cột nhà...".

Ở Campuchia, bà Bình theo học trường Lycée Sisowath, trường trung học lớn nhất Campuchia, chỉ dành cho con cháu hoàng tộc Campuchia và người Pháp học. Vì cụ Hợi làm trong công sở của Pháp nên mới xin cho con mình vào học ở trường này. Theo lời ông Hồ, lúc còn đi học ở trường này, bà Bình là bạn học với hoàng tử Sihanouk, sau này là Quốc vương của Campuchia.

"Thời gian còn ở Campuchia, ảnh hưởng từ truyền thống yêu nước của gia đình, cha tôi đã tham gia hoạt động trong phong trào Việt kiều yêu nước tại Campuchia giúp mua vũ khí, đạn dược... rồi chở về Việt Nam"- ông Hồ kể. Năm 1943, vợ cụ Hợi qua đời vì bạo bệnh. Lúc cụ bà mất, cụ Hợi còn đi hoạt động xa. Bà Nguyễn Thị Bình là người thân duy nhất có mặt lúc đó.  Sau khi mẹ mất, bà Bình lúc đó mới 16 tuổi vừa phải đi hoạt động vừa đi làm nuôi các em ăn học.

Trở về và tham gia kháng chiến

Năm 1945, cụ Hợi đưa gia đình về Việt Nam rồi vào chiến khu D tham gia kháng chiến. Với kiến thức Tây học về khoa học tự nhiên  uyên bác của mình, cụ Hợi được phân công làm Trưởng ban công binh Nam Bộ, đơn vị chuyên sản xuất vũ khí cho quân đội. Cụ Hợi là người rất yêu lao động và sống bình dị, chân tình. Cùng với những người lính, người thợ công binh, cụ Hợi lam lũ làm ra súng đạn, mìn... cho bộ đội đánh giặc. Năm 1947, kỹ sư Nguyễn Đông Hợi được kết nạp vào Đảng Cộng sản Việt Nam.

Ảnh hưởng từ truyền thống gia đình, các con cụ Hợi đều tham gia cách mạng. Trong đó có hai người nổi bật là bà Nguyễn Thị Bình và ông Nguyễn Đông Hà là thủ lĩnh phong trào đấu tranh của sinh viên- học sinh Sài Gòn những năm 60-70. "Sau này anh Hà bị tù ở Côn Đảo. Vợ anh Hà, chị Lê Thị Sáu cũng hoạt động cách mạng và bị tù với anh. Mấy anh em con bà dì, chị má tôi là bà Phan Thị Châu Liên, cũng tham gia cách mạng.

Trong đó có hai người nổi tiếng là chị Phan Thị Minh (lấy họ của ông ngoại, tên thật là Lê Thị Kinh, sau này làm Đại sứ ở Úc) và nhà văn Phan Tứ (tên thật là Lê Khâm). Chồng của dì tôi là dượng Lê Ấm, là giáo sư có tiếng thời đó, từng giúp ông ngoại tôi soạn thảo thư từ, bài viết... khi ông ngoại tôi bị ốm nặng ở Sài Gòn"-ông Nguyễn Đông Hồ kể.

Cụ bà Phan Thị Châu Lan, vợ cụ Hợi

Bí mật ra Bắc tham gia chiến dịch Điện Biên Phủ

Khi Bộ Chính trị quyết định mở chiến dịch Điện Biên Phủ, biết tiếng kỹ sư  Nguyễn Đông Hợi đang làm Trưởng ban công binh ở chiến khu D, Bộ Chính trị quyết định điều kỹ sư Hợi ra Bắc, phục vụ cho chiến dịch Điện Biên Phủ.

Ông Nguyễn Đông Hồ kể lại: "Nhận chỉ thị của Bộ Chính trị, cấp trên bố trí cho ba tôi về thành phố Sài Gòn. Họ bí mật đưa bà tôi về ở đền thờ  ông ngoại tôi, mà lúc đó người dân Sài Gòn thường gọi là đền thờ cụ Phan ở Đa Kao (thuộc  phường Đa Kao, quận 1 bây giờ). Vì ở trong chiến khu lâu này, ba tôi đã quen với nề nếp sinh hoạt và ăn vận như kiểu trong đó, hơn nữa, để giữ bí mật cho hoạt động, ba tôi phải náu mình trong đó mấy tháng trời cho quen với cuộc sống mới, thay đổi y phục, tóc tai...”.

Sau đó, cùng với một bà cụ và một người đi theo bảo vệ, ba tôi cùng họ đóng giả làm những người buôn trầu đi lên sân bay Tân Sơn Nhất bay ra Đà Nẵng. Từ Đà Nẵng, tổ chức bí mật đưa ba tôi ra Bắc. Trong chiến dịch Điện Biên Phủ, ba tôi  hoạt động ở hậu cứ chứ không trực tiếp tham gia chiến dịch. Cụ tham gia chế tạo bom mìn, hình như còn làm cố vấn trong việc đào hầm hào công sự...".

Công tác ở miền Bắc một thời gian, cụ Hợi xin về Nam hoạt động. Năm 1969, cụ Hợi bị bệnh nặng. Lúc đó, bà Nguyễn Thị Bình vừa trở về từ Hội nghị Paris. Nghe tin ba bệnh nặng, bà vội vã đến thăm. Bà kể lại chuyện đó trong cuốn hồi ký trên: "Năm 1969, ở Hội nghị Paris về nhận chỉ thị, tôi hết sức đau buồn khi biết tin ba đã nằm viện mấy tháng rồi, người gầy còm tiều tụy. Tôi ôm lấy ba, nước mắt giàn giụa..". Ít lâu sau, cụ Hợi qua đời.          

Nguyễn Thịnh