Dinh Thống Nhất ngày nay được xây dựng trên nền của Phủ Toàn quyền Đông Dương những thập niên đầu khi Pháp xâm lược. Phủ Toàn Quyền Đông Dương được xây dựng năm 1863, do kiến trúc sư Hermit, tác giả Tòa thị chính Hồng Kông thiết kế. Cơ bản hoàn thành vào năm 1869 nhưng phải đến 1875 mới trang trí xong và sử dụng được.
Tòa nhà nằm trong một khu đất rộng 15 ha, tại 135 Nam Kỳ Khởi Nghĩa hay 106 Nguyễn Du, quận 1. Giới hạn bởi 4 lộ chính: Nam Kỳ Khởi Nghĩa, Nguyễn Du, Nguyễn Thị Minh Khai và Huyền Trân Công Chúa. Mặt tiền tòa nhà rộng 80 mét, phòng khánh tiết có thể chứa 800 người. Kiểu nhà theo phong cách Tân Ba rốc, thời Đế chính Napoléon III, với mái gẩy Mausart, trang trí mắt bò, tràng hoa, hình tượng… Lúc bấy giờ được đặt tên là dinh Norodom và là phủ Toàn quyền Đông Dương. Chi phí xây dựng dinh đã ngốn 1/4 ngân sách thuộc địa của Pháp. Dinh được hoàn thành vào năm 1871.
Dinh Thống nhất xưa
Từ tháng 3 đến tháng 9/1945, dinh trở thành nơi làm việc của chính quyền Nhật ở Việt Nam. Sau khi Nhật thất bại, Pháp trở lại chiếm Nam Bộ, dinh Norodom lại trở thành trụ sở làm việc của bộ máy chiến tranh xâm lược của Pháp ở Việt Nam. Ngày 7/9/1954, Dinh được bàn giao cho chính quyền Ngô Đình Diệm. Sau đó, Ngô Đình Diệm đã đổi tên dinh Norodom thành dinh Độc Lập.
Ngô Đình Diệm đã duy trì chế độ độc tài gia đình trị, dồn dân vào ấp chiến lược, thi hành luật 10/59 lê máy chém khắp miền Nam, không những gây phẫn uất trong nhân dân mà còn gây ra sự bất bình trong nội các chính quyền Sài Gòn. Ngày 27/2/1962, phe đảo chính đã cử hai viên phi công quân đội Sài Gòn là Nguyễn Văn Cử và Phạm Phú Quốc lái 2 máy bay AD6 ném bom làm sập toàn bộ phần chính cánh trái của Dinh. Do không thể khôi phục lại, Ngô Đình Diệm đã cho xây một Dinh thự mới ngay trên nền đất cũ, nhưng vẫn giữ tên gọi là dinh Độc Lập.
Dinh được khởi công xây dựng ngày 1/7/1962 theo đồ án thiết kế của kiến trúc sư Ngô Viết Thụ - người Việt Nam đầu tiên đoạt Giải "Khôi nguyên La Mã" (Pháp). Công trình đang xây dựng dở dang thì Ngô Đình Diệm bị phe đảo chính ám sát ngày 2/11/1963. Công cuộc xây dựng dinh tiếp đó do Nguyễn Văn Thiệu quản thúc và chỉ đạo. Ngày 31/10/1966 dinh được khánh thành và đưa vào sử dụng. Tổng thống Việt Nam Cộng Hòa - Nguyễn Văn Thiệu là người có thời gian sống ở dinh thự này lâu nhất (từ tháng 10/1967 đến ngày 21/4/1975). Từ đó, dinh Độc Lập là cơ quan đầu não của chính quyền Sài Gòn.
Khi thiết kế, kiến trúc sư Ngô Viết Thụ muốn tìm một ý nghĩa văn hóa cho công trình, nên mọi sự xếp đặt từ bên trong nội thất cho đến tiền diện bên ngoài đều tượng trưng cho triết lý cổ truyền, nghi lễ phương Đông và đặc trưng của dân tộc. Ông đã kết hợp hài hòa giữa nghệ thuật kiến trúc hiện đại với kiến trúc truyền thống phương Đông. Toàn thể bình diện của dinh làm thành hình chữ "Cát", có nghĩa là tốt lành, may mắn.
Vẻ đẹp kiến trúc của dinh còn được thể hiện bởi bức rèm hoa đá mang hình dáng những đốt trúc thanh tao bao xung quanh tầng hai. Chạy dài theo suốt chiều ngang của đại sảnh là hồ nước hình bán nguyệt. Trong hồ thả hoa sen và hoa súng gợi nên hình ảnh những hồ nước yên ả ở các ngôi đình, ngôi chùa cổ kính của Việt Nam.
Khu nhà chính hình chữ T diện tích mặt bằng là 4.500m2, nằm ở vị trí trung tâm của khu đất. Đây từng là nơi ở và làm việc Tổng thống ngụy quyền Sài Gòn. Khu này có ba tầng, hai gác lửng, một sân thượng, một tầng nền và một tầng hầm. Tổng diện tích sử dụng là 20.000 m2 chia làm 95 phòng. Mỗi phòng có 1 chức năng riêng, kiến trúc và các trang trí phù hợp với mục đích sử dụng của mỗi phòng.
Trong Chiến dịch Hồ Chí Minh lịch sử, 10h45 ngày 30/4/1975 xe tăng mang số hiệu 843 của quân giải phóng thuộc Đại đội 4, Tiểu đoàn 1, Lữ đoàn xe tăng 230, Quân đoàn 2 dẫn đầu đội hình đã húc nghiêng cổng phụ của dinh Độc Lập. Tiếp đó, xe tăng mang số hiệu 390 đã húc tung cổng chính tiến thẳng vào dinh. Đúng 11h30 cùng ngày, lá cờ quyết chiến, quyết thắng của cách mạng Việt Nam tung bay trên nóc dinh Độc Lập, kết thúc 30 năm chiến tranh gian khổ và anh dũng của dân tộc.
Dưới sự lãnh đạo của Đảng CSVN, quân và dân ta đã thực hiện được ý nguyện của Chủ tịch Hồ Chí Minh: Nhân dân hai miền Nam Bắc đã sum họp một nhà. Tháng 11 năm 1975, Hội nghị Hiệp thương Chính trị Thống nhất hai miền Nam Bắc đã diễn ra tại đây. Sau hội nghị này, dinh được đổi tên thành Hội trường Thống nhất hay dinh Thống Nhất. Năm 1976, Dinh được Nhà nước đặc cách công nhận là di tích lịch sử văn hóa.
Đăng Văn
