Làng La Khê Nam tục gọi là làng La thuộc phủ Hoài Đức, tỉnh Hà Đông (nay thuộc phường Dương Nội, quận Hà Đông, TP. Hà Nội) có tục tắt đèn vào đêm rã đám hội làng. Theo các tài liệu dân tộc học và văn hóa học thì trong đêm “tắt đèn” đó, trai gái trong làng có thể mặc sức vuốt ve, ôm ấp hay có thể "đi xa" hơn nữa với nhau mà không gặp bất cứ sự cản trở nào từ đối phương.
Lễ hội đậm tính phồn thực
Làng La cổ trước kia bao gồm làng Dương Nội và làng Ỷ La, trong đó làng Dương Nội đóng vai trò "đàn anh" trong việc tổ chức hội lễ cho cả làng và cắt cử người trong trông nom đình. Cụ Nguyễn Văn Trinh, trưởng ban khánh tiết đình La Cả cho biết: "Lễ hội làng La trước kia được tổ chức từ ngày mùng 7 tháng Giêng cho đến ngày 15 tháng Giêng. Hội được tổ chức 5 năm một lần. Nếu dân làm ăn thịnh vượng thì chúng tôi xin phép Thánh cho tổ chức 3 năm một lần. Hiện nay lễ hội kéo dài từ ngày 7 tháng Giêng cho đến 10 tháng Giêng".
Đình La Cả, nơi diễn ra tục “tắt đèn” nổi tiếng
Căn cứ vào ban khai thần tích, thần sắc làng La Cả năm 1938 thì vị Thành Hoàng làng là Đương Cảnh Công, một vị anh hùng của làng. Theo thần tích thì sinh thời, ngài theo học Tản Viên Sơn Thánh rồi kết hôn với con gái của động chủ Ma Thị (mẹ nuôi của Sơn Tinh). Sau ngài đưa vợ về làng La sinh sống. Đời Vua Hùng Duệ Vương, thú dữ hoành hành làm hại con người, vua cho mời dũng sĩ về dẹp trừ. Ngài bèn ra sức giúp vua đuổi lui bầy thú dữ, bảo vệ dân làng. Sau cùng ngài diệt được chúa sơn lâm là con "hổ lang mép vàng" hung dữ nhất. Nhờ công lao to lớn nên khi ngài mất, vua phong làm Đô đốc Linh ứng đại vương và người dân tôn làm Thành Hoàng làng.
Tuy nhiên, trong cuốn sách "Nếp cũ tín ngưỡng Việt Nam" của nhà nghiên cứu Toan Ánh lại cho rằng: "Vị Thành Hoàng làng lúc sinh thời vốn là một tên đạo chích, lại dâm bôn, chết nhằm giờ thiêng được dân làng thờ phụng". Không biết thực hư câu chuyện ra sao nhưng hội làng La vào ngày rã đám có tục tắt đèn rất kì lạ.
Nguyên vào hôm cuối của buổi lễ, tức là tối ngày mùng 10 tháng Giêng diễn ra lễ rước Thành Hoàng làng từ miếu của làng hồi cung (về đình thờ vị Thành Hoàng đó), đồng thời diễn lại thần tích vị thần đánh hổ của dân làng. Tục này gọi là "đánh bệt". Điều đặc biệt là trong quá trình diễn lại thần tích này, đèn, nến phải tắt hết. Một người sẽ đóng giả hổ, chui từ gầm hậu cung ra vồ người và quá trình đánh hổ diễn ra. Theo nhiều nhà nghiên cứu thì lễ hội này mang tính phồn thực rất sâu đậm.
Trước kia, lúc rước thần hồi cung được toàn thể dân làng tham dự, từ nam phụ lão ấu, bà già, con gái còn son trẻ hay đã có chồng. Lễ hội kết thúc bằng đám tế đêm và mọi người chen chúc để xem tế dưới ánh đèn. Vì là ông thần ăn trộm nên phải tắt đèn ngài mới "hành sự" được (trong thần phả thì ghi là diễn lại sự tích bắt hổ). Khi buổi lễ được tổ chức trong hoàn cảnh đèn nến đã tắt, dân làng cũng nhân cơ hội mà "ăn trộm lẫn nhau". Công việc này diễn ra trong khoảng vài ba tiếng đồng hồ và khi đèn thắp lên thì buổi tế coi như xong và lễ hội kết thúc.
Theo lời truyền lại, năm nào làng La không thực hiện tục này thì trong làng, xã sẽ sinh ra lắm điều ngang trái, người vật chết chóc, mùa màng thất thu, buôn bán thua lỗ... Cổ tục này ngày càng mai một dần và biến mất hẳn trong đời sống xã hội hiện đại. Hiện tại vẫn còn một số ý kiến cho rằng, lễ hội làng La chỉ là một lễ hội diễn lại sự tích lịch sử chứ không liên quan gì đến yếu tố phồn thực. Tuy nhiên quá trình điền dã của các nhà dân tộc học, họ đã chỉ ra rằng điều này là có thực, thậm chí rất rõ nét.
Thực tế lễ hội tắt đèn không chỉ diễn ra trên phạm vi làng La mà ở khá nhiều nơi cũng có tục này như lễ hội làng Niệm Thượng (huyện Võ Giàng, tỉnh Bắc Ninh), làng Ngô Xá (tỉnh Bắc Ninh), làng Đan Nhiễm (Hà Bắc - cũ)... Tất cả những lễ hội như vậy đều mang tính giải thiêng, chống lại những luật lệ hà khắc của xã hội phong kiến xưa và cho phép con người trở lại với tự nhiên trong một thời gian ngắn.
Ông Nguyễn Văn Trinh
Những dấu tích còn sót lại
Về làng La hôm nay chúng tôi thấy, đời sống đô thị hiện đại đã lấn chiếm đến cả sân đình La Cả. Xung quanh đình, nhà cửa mọc lên san sát, những hàng quán, những xưởng gia công lúc nào nhộn nhịp người ra vào. Bên ấm trà mạn, cụ Nguyễn Văn Trinh cho biết: "Từ trước tới nay, chúng tôi vẫn cố gắng duy trì và gìn giữ lễ hội. Cuộc sống kinh tế người dân ngày càng khá lên thì lễ hội truyền thống càng được phục hồi. Tuy nhiên, so với ngày xưa thì không to và hoành tráng bằng". Khi được hỏi về tục tắt đèn trong lễ hội, cụ Trinh cũng chỉ kể cho chúng tôi về tục "đánh bệt" bắt hổ và sự tích về Thành Hoàng làng chứ không nói gì đến tục tắt đèn nữa.
Khi chúng tôi hỏi về tục tắt đèn và con trai con gái có thể tự do ôm ấp, vuốt ve nhau thì cụ cho biết: "Đến thời tôi, tục này đã gần như mất hẳn. Lễ hội bị bỏ bẵng một thời gian do chiến tranh. Mãi sau này, khi khôi phục lại thì người dân chỉ giữ được tục tắt đèn thuần túy mà thôi". Hiện tại, khi vào đêm rã đám, đèn của các nhà xung quanh đình cũng được tắt hết, đuốc được thắp lên và đội bắt hổ sẽ diễn lại tích Đương Cảnh Công bắt hổ. Người đóng vai "hổ lang vàng mép" là một tráng niên tự nguyện đảm nhiệm khoác lên mình bộ da hổ được thửa công phu như thật. Hàng chục quan viên, tư văn sắm vai người đi săn.
Hổ sẽ chạy mấy vòng quanh để cho đội săn đuổi bắt dưới sự trợ giúp của đội đóng giả chim kêu, vượn hú và trống chiêng dồn dập. Không khí khi ấy rất náo nhiệt cho đến khi buổi lễ kết thúc. Ông Từ đền sẽ chuyển ngai của Thánh lên ban thờ trong Thượng cung và lễ hội kết thúc.
Tuy nhiên theo lời các cụ truyền lại thì trong đêm rã đám hội La (Rã La) khi diễn trò "đánh bệt" thì tất cả đèn, đuốc đều tắt (tắt từ hai đến ba tiếng), lúc đó đình làng còn rậm rạp nhiều cây cối. Lúc này trai gái tự do gặp gỡ nhau, hoặc trong quá trình đuổi "đánh bệt" (trong đêm tối) thì trai gái cũng va chạm vào nhau, gọi là săn hổ nhưng thực ra đây là lúc trai gái tự do đi tìm nhau, ai bắt ai, ai đuổi ai cũng mặc. Đây là đêm "tháo khoán" nam nữ được tự do bình đẳng không cần giữ thứ bậc, lễ giáo. Đêm tắt đèn và trò trai gái tự do đùa nghịch là tục bắt buộc phải có của hội Rã La, các cụ bảo rằng tục này sẽ làm cho mùa màng sinh sôi, nảy nở, tươi tốt vì sinh lực của con người truyền xuống đất, đất lại truyền lại cho cây cối.
Cũng vẫn theo lời các cụ kể lại, những người phụ nữ nào đã trót có thai từ dịp hội làng như thế sẽ không bị làng phạt vạ. Ngược lại làng sẽ giảm cho một nửa số tiền nộp cheo khi cưới vì cho rằng, có thai vào ngày đấy là được Thánh ban lộc và năm đó làng sẽ gặp thuận lợi trong làm ăn sinh sống.
Những lớp người được tham dự hoặc chứng kiến những lễ hội tắt đèn xưa ở làng La đã về với tiên tổ. Hậu thế sau này gần như không còn biết gì đến tục lệ rất độc đáo và phóng khoáng của cha ông. Ngày nay, nó biến thành lễ hội về nhân vật lịch sử thuần túy và những rơi rớt còn sót lại của lễ hội xưa là việc tắt đèn lúc tế lễ buổi đêm. Mọi người giờ chỉ biết đến tục này qua một phần ý nghĩa câu ca dao "Bơi Đăm, rước Giá, hội Thầy/ Vui thì vui vậy chẳng tầy rã đám làng La".
| Cố GS Từ Chi - một nhà dân tộc học, trong cuốn sách "Góp phần nghiên cứu văn hóa và tộc người" khẳng định: "Giữa lúc đông đảo dân làng đang có mặt bên trong đình, bỗng đèn tắt phụt. Giữa đêm tối mù, vang lên ba hồi trống, rồi ba hồi chiêng, nhịp đánh rất chậm, cố tình chậm... Trong khi đó, trai gái đứng gần nhau cứ mặc sức..., cho đến lúc chiêng trống im, đèn lại sáng". |
Phạm Thiệu
