Theo sách “Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam” của GS.TS. Đỗ Tất Lợi, trầm hương có tên khoa học là Aquilaria agallocha thuộc họ trầm (Thymelacaceae). Trầm hương (Lignum Aqualiae) là nhựa của cây trầm hương (còn có tên cây dó), có mùi thơm. Kỳ nam là tên loại trầm quý nhất.
Theo Dân Việt, tâm gỗ của cây trầm hương tương đối không mùi, có màu nhạt nhưng trong điều kiện nhất định cây tiết ra một loại nhựa sẫm màu tạo nên loại trầm hương quý giá. Trong nhiều thế kỷ, con người đã biết rằng cây trầm chỉ tạo ra trầm hương khi bị “tấn công”. Người ta đưa ra giả thuyết rằng nhiều loại tác động khác nhau, chẳng hạn như bị sét đánh, bị kiến hoặc ong xâm nhập, và thậm chí bị phá hoại bởi các loài động vật lớn đã dẫn đến việc tạo ra trầm hương. Theo đó, khi bị thương, cây sẽ tích tụ nhựa đến đây để băng bó xem như là khả năng tự đề kháng để chống bệnh nên tạo ra Trầm - Kỳ.
Ở phần này, nếu quan sát kỹ qua độ phóng đại của kính lúp, ta thấy các tế bào gỗ thoái hóa, biến dạng, mất mộc tố, chứa một chất nhựa thơm (tinh dầu), biến thành những khối hình thể không đều, lồi lõm, có rãnh dọc, trong trong, màu sậm; đó là kỳ nam (Bois d’aloès). Chung quanh kỳ nam gỗ cũng biến chất ít nhiều, đó là tóc (do chữ Camphuchia là Tok); khi đốt cháy tóc tỏa ra mùi thơm, thường dùng để làm nhang nên gọi là trầm hương (Bois d’aigle).
Trầm hương có hình dáng, kích thước không nhất định: có khi là miếng gỗ, có khi là những cục hình trụ, thường dài 10cm, rộng 2 - 4cm, mặt ngoài màu vàng nâu, nhựa màu nâu đen hay đen. Quan sát dưới kính hiển vi điện tử cho thấy, lượng nhựa resin phong phú được hình thành trong các tế bào gỗ. Do sự biến đổi bất thường của cấu tạo cây nên các tế bào đặc biệt bên trong các thớ gỗ sản xuất ra nhựa có mùi thơm rất đặc biệt, nhất là khi đốt lên.
Miếng kỳ nam nặng 41,6g được bán với giá 1 tỷ đồng tại Hà Nội. Ảnh: Nông Thôn Việt
Theo Tuổi Trẻ, trầm và kỳ nam đều ở lõi cây dó do tích tụ nhiều hay ít tinh dầu, cho nên nếu không sành sỏi dễ bị nhầm lẫn khi mua. Muốn phân biệt hai thứ ấy ta phải xem kỹ tính chất và khí vị của chúng: Gỗ kỳ nam nặng và nhuyễn, có đủ vị cay, chua, đắng, ngọt, thơm tho. Nó tích chứa nhiều tinh dầu nên khi cháy cho ngọn màu xanh, khói lên thẳng và cao, bay lờ lững trong không khí rất lâu.
Gỗ trầm hương nhẹ hơn, có vị cay, hơi đắng, mùi thơm nhẹ nhàng. Khi đốt cháy trầm hương bốc khói lên hình vòng rồi tan biến nhanh trong không khí.
Muốn phân biệt kỳ nam tốt xấu thì người ta quan sát loại nào có sớ nhuyễn mịn, có nhiều tinh dầu là tốt, còn loại nào rắn chắc và ít dầu là xấu. Người ta thường gói kỳ nam trong lá chuối thật kín rồi đem phơi nắng, đến tối đem vào nếu có nhiều chất dầu chảy ra là tốt. Muốn giữ Kỳ nam được tốt và lâu thì nên bọc vào giấy thiếc hoặc bỏ vào hộp có nắp đậy kín để tinh dầu khỏi bay hơi hoặc chảy bớt.
Theo Sức khỏe & Đời sống, trầm hương được dùng trong y học cổ truyền, làm thuốc trị bệnh nôn mửa, đau bụng, đau dạ dày. Bài thuốc như sau: lấy trầm hương 10g, nhục quế 10g, bạch đậu khấu 8g, hoàng liên 8g, đinh hương 10g, tất cả tán nhỏ, ngày uống 3 - 4 lần, mỗi lần 1g. Dùng nước nóng chiêu thuốc. Kỳ - trầm còn được dùng trừ lam - sơn - chướng khí... Tuy nhiên, giá trị chính của trầm hương là sử dụng làm hương liệu trong công nghiệp mỹ phẩm, nhất là mỹ phẩm thượng hạng cũng như các đặc sản cao cấp phục vụ kỹ nghệ du lịch.
Trên lĩnh vực dược lý lâm sàng, công dụng trị bệnh của kỳ nam còn mơ hồ nhưng điều kỳ lạ là giá trị của kỳ nam cứ tăng lên từng ngày và thật sự chóng mặt. Cách đây 20 năm, 1kg kỳ nam thượng hạng đã có giá hơn 100 triệu đồng, rồi tăng lên 300 triệu, 500 triệu, 1 tỉ… Sở dĩ kỳ nam cao giá là vì ngoài lĩnh vực hương liệu mỹ phẩm thì kỳ nam còn có những giá trị tâm linh đối với người giàu có tin dùng để làm bùa hộ mệnh, đeo tay, đeo cổ trừ tà khí…
Đặc biệt, trầm hương và kỳ nam của Việt Nam rất có giá trị trên thị trường quốc tế, nhất là đối với Trung Quốc, Nhật Bản. Người Trung Quốc đánh giá hương thơm của kỳ nam Việt Nam là "cực phẩm" trong số các hương thơm của kỳ nam nói chung. Theo giới săn kỳ nam Trung Quốc, kỳ nam của Nha Trang, Việt Nam là nổi tiếng nhất.
Minh Hoa (t/h)
