Thảo quả (còn có tên gọi khác là đò ho, tò ho, may mac hâu, mac hâu,…) là một loại gia vị thuộc họ Gừng, có nguồn gốc từ Ả Rập và Trung Đông, từ lâu đã tồn tại trong thực đơn các món ăn phương Đông. Không chỉ là một loại gia vị phổ biến, thảo quả còn là một vị dược liệu được ứng dụng nhiều trong điều trị bệnh và tăng cường sức khỏe.
Theo báo Dân tộc & Phát triển, thảo quả có hình dáng giống cây gừng nhưng cao và to hơn gừng nhiều lần. Thảo quả sống lâu năm, có thể cao khoảng 2,5 – 3 m. Rễ thân mọc ngang, có đốt, đường kính khoảng 2,5 – 4 cm, vỏ ngoài có màu hồng, ở giữa màu trắng nhạt, có mùi thơm.
Lá thảo quả mọc so le, mặt lá màu xanh sẫm, phía dưới xanh nhạt hơn. Bẹ lá có nhiều khía dọc. Mỗi phiến lá dài khoảng 50 – 70 cm.
Hoa thảo quả thường mọc thành cụm ở gốc. Cụm hoa thường dài khoảng 13 – 20 cm, có màu đỏ nhạt. Mỗi bông hoa có thể cho ra nhiều quả, quả chín có màu đỏ nâu, dài khoảng 2,5 – 4 cm, rộng 1,5 – 2 cm. Vỏ quả dày 5 mm, chia thành 3 ô, mỗi ô có khoảng 7 – 8 hạt hình tháp, ép sát vào nhau, mùi thơm.
Cây ra hoa vào mùa hè (từ tháng 5 đến tháng 7) và có quả vào mùa đông (khoảng tháng 11, 12). Đặc biệt, cây thảo quả chỉ mọc được ở những vùng hội tụ đủ các điều kiện tự nhiên như có độ cao trên 1.000m, có khí hậu mát lạnh. Thảo quả ưa mọc dưới những tán cây rừng rậm rạp, những nơi đất ẩm và nhiều mùn.
Ở nước ta, thảo quả (hay tò ho) xuất hiện ở vùng núi Hoàng Liên Sơn và vùng cao Tây Bắc như Yên Bái, Hà Giang, Lai Châu và đặc biệt là Lào Cai. Ở các huyện vùng cao của tỉnh Lào Cai như Bát Xát, Sa Pa, tò ho được người dân trồng thành rừng và thu hoạch với sản lượng cao. Mỗi khi vào mùa, tò ho lại được bày bán rất nhiều ở chợ Sa Pa với chất lượng tốt, giá cả phải chăng. Người dân Sa Pa ví tò ho như một món quà mà thiên nhiên ban tặng cho nơi đây.
Sau khi hái quả tò ho về, người dân vùng cao đem về phơi hoặc sấy khô. Khi dùng, người ta sẽ đập bỏ phần vỏ để lấy hạt bên trong, cũng có nơi đem nướng rồi mới đập bỏ lấy phần hạt. Trong hạt tò ho có tinh dầu màu vàng nhạt, mùi thơm, vị cay nóng rất dễ chịu. Tinh dầu này chiếm tỉ lệ 1- 1,5% khối lượng của hạt.
Theo Đông y, tò ho có tính ấm, khi tán thành bột để uống sẽ có tác dụng trừ đờm, làm ấm bụng, giúp kích thích ăn ngon miệng. Loại hạt này còn có thể chữa nôn mửa, ngực bụng trướng đau và hỗ trợ chữa ho…
Anh A Su (ở thôn Pờ Hồ, xã Trung Lèng Hồ, huyện Bát Xát, Lào Cai) cho biết: "Trước đây tò ho có đầy nhưng không mang lại giá trị kinh tế, chỉ có người dân địa phương hái về để phơi khô sử dụng quanh năm. Những quả không được thu hái sẽ rụng đầy rừng rồi mọc thành cây mới.
Những năm gần đây, thứ hạt này được khách du lịch và thương lái thu mua tận nơi, thậm chí cả thương lái Trung Quốc cũng tìm mua. Vì thế nhiều gia đình ở đây đã mở rộng mô hình trồng tò ho ở trong rừng, mỗi năm cho thu nhập cả trăm triệu đồng".
Anh Su nói thêm, trái tò ho rất nặng nên sau khi thu hái xong, người dân sẽ sấy khô ngay ở rừng rồi mới vận chuyển về nhà. Cứ 10 kg tò ho tươi sau khi sấy được 2 kg quả khô. Quá trình sấy mất khoảng 3 ngày, 3 đêm liên tục
Ở các cửa hàng bán đồ khô, hay trên các trang thương mại điện tử, tò ho khô được bán với giá khoảng 180.000-200.000 đồng/kg.
"Hạt tò ho có mùi rất thơm, được dùng nhiều nhất để làm phụ gia tạo mùi thơm trong món phở. Có thể nói là nếu thiếu đi vị này thì coi như món phở bò đã đánh mất đi một phần sự hấp dẫn của mình. Ngoài ra, chúng còn được dùng để tẩm ướp các món nướng, kho, hay cho vào lẩu.
Những năm gần đây, quả tò ho được nhiều đầu bếp nhà hàng ưa chuộng. Tôi bán tò ho quanh năm cho cả khách sỉ và lẻ đi khắp các tỉnh thành. Đợt cao điểm, có ngày tôi bán được cả tạ hạt", anh Chính (người chuyên bán sỉ lẻ đặc sản Tây Bắc) nói với Tri thức & Cuộc sống.
Nếu có cơ hội du lịch Sa Pa, du khách hãy nhớ tìm mua cho mình một chút tò ho – sản vật của núi rừng Lào Cai để tăng thêm hương vị của những món ăn trong gia đình.
Minh Hoa (t/h)
