Cân âm thanh cho "lọt tai" Giàng
Đúng những tháng ngày này, khi khí trời đậm sắc xuân sang, trong khuôn viên bảo tàng Dân tộc học Việt Nam đã tổ chức lễ hội cồng chiêng Tây Nguyên. Tại đây đã hội tụ không chỉ những nghệ sĩ, nghệ nhân, những tay cơ đánh cồng, chiêng lão luyện của Tây Nguyên mà còn có mặt cả những nghệ nhân với bàn tay vàng trong việc chỉnh tiếng cồng, tiếng chiêng đạt đến độ âm thanh chuẩn.
Quả thật, được tận mắt chứng kiến những thao tác chỉnh chiêng với những dụng cụ chỉnh tiếng chiêng, tiếng cồng, rất đỗi đơn giản, thô sơ nhưng vô cùng hiệu quả, để đạt được sự công nhận đến mốc nghệ nhân chỉnh chiêng, thật không đơn giản chút nào.
Nghệ nhân chỉnh chiêng Nay Phai nói rằng: "Để chỉnh chiêng giỏi, cần phải có tai nghe âm thanh thật chuẩn và đôi tay cầm búa thật khéo. Bởi âm thanh chuẩn chính là cái mà những nghệ nhân dày công "gò đi, gò lại" để tìm được. Đôi bàn tay phải khéo, để biết cách gõ như thế nào, để tìm được âm thanh đúng mà không làm chiêng bị hư".
Nghệ nhân đang chỉnh chiêng và truyền thụ kinh nghiệm cho thế hệ sau
Già Ama Pur, đội trưởng đội chiêng buôn Kô Siêr (phường Tân Lập, TP. Buôn Ma Thuột, Đắk Lắk), giải thích: "Người chỉnh chiêng phải biết nghe chiêng và nhận ra chiếc nào bị lạc nên cái tai phải thính. Khó là ở chỗ người chỉnh chiêng vừa phải có thâm niên chơi cồng chiêng, vừa không được quá lớn tuổi. Bởi, người già, cái tai không còn nghe rõ từng âm nữa, cái tay cũng run rẩy nên chỉnh âm thanh sẽ không chuẩn xác". Cũng theo lời nghệ nhân chỉnh chiêng cồng lão luyện này thì trong nghề chỉnh chiêng, trước khi đem bộ chiêng vào tham dự bất kỳ lễ hội nào đó, từ lễ lúa mới, lễ đầu năm, lễ hội cầu mùa, lễ đẻ đất, đẻ nước...người chỉnh đều phải xem qua từng chiếc chiêng. "Nghe ưng cái bụng thì chiêng mới vang lên đúng những âm thanh hùng vĩ, ầm ầm như thác nước của bài Eana Dray (Dòng thác - PV), tiếng rầm rập của bài Pliêr (Mưa đá) hay vui tươi, réo rắt của bài Kong - dar (Chong chóng quay)... già làng Y Lon Niê dùng tiếng Kinh lơ lớ kiên nhẫn giới thiệu như vậy. Già nói với chúng tôi về công việc chỉnh chiêng là cần thiết, bởi "chiêng để lâu ngày không đánh, hoặc đánh quá nhiều, tiếng nghe sẽ bị phô; đánh không ai nghe được, mình phải chỉnh lại thôi".
Theo các nghệ nhân đánh chiêng, trong dàn chiêng, chỉ cần một chiếc bị lạc âm là những bài chiêng đánh ra không "thấu" được đến các Giàng (các thần trời - PV). "Chỉnh chiêng không giỏi, chiêng bị nứt, tệ hơn nữa là âm bị lạc nặng hơn, dẫn đến không sửa được, coi như hồn chiêng bay mất", già làng Y Lon Niê cảnh báo.
Ban đầu chúng tôi tưởng, những dụng cụ chỉnh tiếng chiêng, tiếng cồng phải là những trang thiết bị công nghệ kỹ thuật cao, song thật bất ngờ, dưới bàn tay của các nghệ nhân, chúng chỉ là những vật dụng hết đỗi thô sơ nhưng hết sức đa dạng. Có nghệ nhân dùng bút sắt nhỏ, có người chỉ dùng một búa gỗ ngắn và một thanh gỗ tròn, dài, nâu bóng để chỉnh. Thế nhưng, nghệ nhân chỉnh âm nào cũng phải giống nhau ở công đoạn dò âm. Các nghệ nhân chỉnh chiêng trước khi cầm búa, cân lại tiếng chiêng để "gọi hồn" chuông về phải tự mình đánh vài bản nhạc chiêng để từ đó "đọc" được chiếc chiêng, cồng đó hư âm chỗ nào, âm độ tiếng chiêng mỏng, dẹt ra sao, từ đó, đánh dấu vào để thực hiện cân, chỉnh. Sau khi đánh, dẫu chỗ phát ra âm chiêng bị lỗi, nghệ nhân sẽ dùng nước bọt đánh dấu vào điểm đó và bắt đầu chỉnh tiếng.
Già Nay Phai cho biết: "Chỉnh cho tiếng cao lên thì phải úp chiêng xuống; chỉnh cho tiếng trầm xuống thì phải ngửa chiêng lên, rồi dùng búa gõ từ nhẹ đến mạnh, từ ngoài vào trong để kéo tiếng chiêng theo ý muốn. Già không gõ đủ số lần như dự định mà luôn chừa lại một lần để làm "thuốc". Sau khi gõ hết một vòng chiêng, nếu âm thanh vẫn chưa chuẩn thì nghệ nhân mới dùng lần gõ dự phòng này để chỉnh lần cuối. Cái hay, cái khó của nghệ thuật chỉnh chiêng là nghệ nhân biết chỗ nào trên chiếc chiêng cần phải chỉnh và phải gõ mấy lần để gọi đúng "hồn" chiêng. Chiêng sau khi chỉnh xong phải được nghiệm thu, tức mời người biết nghe - thường là các già làng - đến thẩm định. Hễ các già nói, đã đúng tiếng chiêng thì chiêng đã hết bệnh, nếu lắc đầu là chiêng chưa khỏe, phải chỉnh tiếp.
Nghệ nhân đang chỉnh chiêng và truyền thụ kinh nghiệm cho thế hệ sau
Nghề hiếm thầy, ít thợ
Với cộng đồng người thiểu số Tây Nguyên, chỉnh chiêng là người có nghề ở vị trí rất quan trọng trong đời sống xã hội. Theo già Ama Pur, hiện ở Nam Tây Nguyên, số lượng nghệ nhân chỉnh chiêng còn rất ít. Hầu như, các lớp truyền dạy cồng chiêng này chỉ là dạy truyền nghệ thuật biểu diễn cồng chiêng chứ chưa có lớp truyền dạy nghề chỉnh chiêng. Trong thực tế, nghệ nhân chỉnh chiêng là người dân tộc thiểu số rất ít. Có địa phương, chỉ duy nhất một nghệ nhân biết chỉnh chiêng, họ bao quát đến vài buôn làng. Theo lời kể của già Y Lon Niê, ngày trước, cả vùng xã Lát của huyện Lạc Dương, tỉnh Lâm Đồng, chỉ có nghệ nhân Păngting Kar được xem là người chỉnh chiêng chuẩn nhất trong số vài nghệ nhân chỉnh chiêng (đếm trên đầu ngón tay) trong cả vùng.
Ngày nghệ nhân Păngting Kar mất, cả cộng đồng người thiểu số dưới chân núi Langbian này mất đi một đôi tai thính và một đôi tay khéo. Nghệ nhân K'Chung ở Tân Văn, huyện Lâm Hà, tỉnh Lâm Đồng tỏ ra tiếc nuối: "Giờ thì cả mấy làng mới có được một người biết nghe được cái tiếng của Yàng để lên giây cho chiêng. Còn lại, hầu như là những người chỉ biết đánh chiêng chứ không biết chỉnh chiêng. Mà, đánh chiêng thì học là biết đánh. Còn chỉnh chiêng thì, dẫu có học cũng chưa hẳn là biết chỉnh cho đúng với cái âm thanh của Yàng! Nghệ nhân K'Chung tham gia lễ hội cũng tỏ ra lo lắng: "Giờ, người ta chỉ dạy đánh chiêng chứ không có dạy chỉnh chiêng. Nay mai, người già chết đi, không biết lấy đâu ra người chỉnh chiêng để bà con còn đánh chiêng đây!".
Tại Gia Lai, hiện số lượng nghệ nhân chỉnh chiêng giỏi không nhiều, hơn thế, đa số là nghệ nhân đã lớn tuổi. Nhằm tôn vinh nghệ thuật chỉnh chiêng và những nghệ nhân chỉnh chiêng giỏi của địa phương, năm 2010, sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh này đã lập hồ sơ đề nghị bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch phong tặng danh hiệu Nghệ nhân Nhân dân (NNND) cho 03 người và Nghệ nhân Ưu tú (NNƯT) cho 02 người là dân tộc Bahnar, Jrai.
Theo một cán bộ phòng Nghiệp vụ Văn hóa, sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch thì: Trong không gian văn hóa cồng chiêng Tây Nguyên, người biết chỉnh chiêng là một vốn quý, cần được trân trọng và phát triển rộng khắp. Trên địa bàn Gia Lai hiện nay, số lượng nghệ nhân có khả năng chỉnh chiêng chỉ khoảng vài chục người. Số nghệ nhân tạc tượng cũng ngày càng hiếm hoi, đặc biệt là những nghệ nhân thật sự giỏi và có khả năng truyền nghề không còn nhiều, thực tế chỉ có khoảng 3 - 4 nghệ nhân cho mỗi loại hình. Bởi vậy, có thể khẳng định, 34 học viên của lớp truyền dạy chỉnh chiêng và tạc tượng gỗ dân gian Ba Na, Jrai mới được đào tạo, chính là những hạt giống đỏ, khi trở về địa phương sẽ góp phần không nhỏ trong việc gìn giữ và phát huy những di sản văn hóa truyền thống của dân tộc như mạch nguồn chảy mãi.
| Để báu vật trường tồn với thời gian Có thể thấy, trong lúc nhiều thanh niên khác ở các tỉnh Tây Nguyên đang đeo đuổi ước mơ làm giàu, hiện vẫn có một bộ phận thanh niên đang hàng ngày phải kiên trì, bền bỉ học hỏi nhằm tiếp thu và bảo tồn, gìn giữ những nét văn hoá của cha ông để lại. Đồng thời với mong muốn tiếp bước các thế hệ cha ông, những bước chân của họ đã đi khắp các buôn làng Tây Nguyên xuống đến cả dải đất bán sơn địa miền Trung để chỉnh sửa cồng chiêng. Và rồi, cũng chính bàn tay tài hoa của những người thợ bậc thầy ấy đã đem lại sức sống, tiếng vang cho hàng ngàn bộ chiêng tưởng chừng như đã vứt đi để trở thành báu vật ở các buôn làng. Bây giờ, họ đang đau đáu việc truyền lại những kinh nghiệm, những tinh hoa nghệ thuật cho các thế hệ con cháu, nhằm nuôi dưỡng và bảo tồn văn hóa truyền thống trường tồn mãi với thời gian. |
Văn Hậu - Hoàng Văn
