Nét đẹp vượt thời gian
Theo nhiều người dân ngụ tại đường Bùi Hữu Nghĩa, tính đến nay, ngôi nhà trên đã hơn 140 năm và là ngôi nhà cổ đẹp nhất, nổi danh nhất TP. Cần Thơ. Những bậc cao niên từng qua lại với chủ căn nhà này cho biết: Chủ nhân của căn nhà trên là ông Dương Chấn Kỷ, chủ nhân vốn thuộc gia tộc họ Vương gốc ở Nha Mân (Đồng Tháp) trôi dạt đến đất Bình Thủy (Cần Thơ) sinh cơ lập nghiệp cách đây đã hơn 150 năm. Họ cũng được xem là những người đầu tiên, có công khai phá xứ này.
Ngôi nhà cổ Bình Thủy nổi tiếng.
Kể về việc xây cất ngôi nhà được xem là đẹp nhất đất Cần Thơ, ông Dương Minh Hiển, một hậu duệ của chủ nhân ngôi nhà giá trị trên cho biết: "Ngôi nhà được xây dựng năm 1870. Theo đó, cuối thế kỷ XIX, khi đang trong giai đoạn cực thịnh của dòng họ, ông Dương Chấn Kỷ, người đứng đầu họ Dương (thường được người dân nơi đây gọi là ông Hội đồng Ba) cho xây dựng cơ ngơi hoa lệ trên để chưng cổ vật".
Theo lời ông Dương Minh Hiển, sinh thời, ông Hội đồng Ba vốn ham thích đồ cổ. Khi ăn nên làm ra, ông cụ không tiếc tiền của để tậu về những món đồ cổ thuộc hàng vô cùng quý hiếm. Thế nên, chẳng mấy chốc, ông có trong tay một bộ sưu tập cổ vật vô giá. Và như để xứng đáng hơn, nâng cao hơn giá trị của những cổ vật của mình, ông đã không tiếc tiền, vàng để xây dựng cơ ngơi hoa lệ theo kiểu kiến trúc Pháp.
Ghi nhận từ người dân nơi đây cũng như ông Dương Minh Hiển, ngay khi xây dựng, ngôi nhà đã có những giai thoại ly kỳ. Theo đó, khi quyết định xây nhà, dòng họ Dương gặp không ít khó khăn trong việc khởi công vì không thể tìm thầy thợ để dựng nhà theo yêu cầu của ông Hội đồng Ba. Được biết, ông Hội đồng Ba yêu cầu cánh thầy thợ phải xây dựng được một cơ ngơi đẹp hơn, hoa lệ hơn người đời nhưng phải vừa mang dáng dấp phương Tây vừa giữ được nét truyền thống Việt Nam. Quan trọng hơn, ông yêu cầu sau khi xây xong nhà, gia đình ông phải... giàu lên.
Tìm kiếm mãi, người nhà ông mới tìm được một ông thầy tên Ba Nghĩa, dân trong vùng quen gọi là thầy Lỗ Ban. Ông này nức tiếng trong vùng về việc xây cất nhà đẹp. Sau khi gặp và nghe yêu cầu của ông Hội đồng Ba, người này cho biết: "Cất nhà đẹp hơn người cho ông thì không khó vì tôi có trong tay hàng ngàn cánh thợ giỏi đủ mọi mặt. Ngặt nỗi cái nghề này, miễn gia chủ giàu thì phần số tôi phải mạt". Tuy nhiên, cũng theo lời các bậc lão niên đất này, ông Hội đồng Ba đã không ngần ngại cam kết nuôi thầy này đến mãn đời. Cuối cùng căn nhà cũng được xây dựng, trở thành chuẩn mực của cái đẹp một thời và có thể sẽ còn làm đắm lòng bao nhiêu người khác trong nhiều năm sau.
Theo nhiều nguồn tài liệu, tòa nhà được xây theo kiến trúc kiểu Pháp gồm 5 gian. Nền nhà được bó vỉa bằng đá xanh và có bốn lối dẫn lên nhà chính. Hai lối từ bên hông nhà lên thẳng hai gian ngoài cùng; hai lối còn lại kiểu gotique với bốn bậc thang hình cánh cung tao nhã kết nối với khoảng sân rộng dẫn vào gian giữa. Mặt trước ngôi nhà có năm gian, cửa gỗ lá sách theo phong cách Art Nouveau (một loại hình nghệ thuật trang trí châu Âu thịnh hành vào đầu thế kỉ XX), cột gạch vuông được đắp nổi hoa văn dây lá nho. Gạch lát nền nhà hình hoa hồng đỏ đen được chủ nhân đặt và vận chuyển từ Pháp.
Theo như yêu cầu của gia chủ, mặc dù trông bên ngoài, tòa nhà mang dáng dấp của kiến trúc Pháp nhưng bên trong lại được bài trí theo đặc trưng của một gia đình người Việt. Theo đó, mái lợp 3 lớp ngói, 2 lớp dưới hình lòng máng, một lớp nhúng vôi bột trắng, do đó khi nhìn lên trần có cảm giác thoáng đãng, sáng sủa, lớp trên cùng sử dụng ngói ống. Toàn bộ hệ thống kèo, bao lơn cùng 16 cây cột lớn cao từ 4 đến 6 mét được nối kết bằng mộng ngàm tinh tế đến hoàn mỹ.
Ông Dương Chấn Kỷ, chủ nhân đầu tiên của ngôi nhà cổ Bình Thủy
Số phận buồn của cặp ngà voi khổng lồ
Tuy nhiên giá trị nghệ thuật, thẩm mỹ không chỉ nằm ở dáng vẻ bên ngoài của ngôi nhà mà còn hiện hữu trên những vật phẩm nội thất được khắc, chạm trổ tinh xảo, những cổ vật có niên đại lên đến 5 thế kỷ. Theo giới thiệu của gia chủ, từ giường thờ, tủ chè, sập gụ, trường kỉ... đều do bàn tay của các nghệ nhân khắp cả nước tạo ra với kích thước lớn bằng các loại gỗ quý, được phủ sơn son thếp vàng hoặc cẩn xà cừ, chạm khắc đến độ hoàn mỹ theo chủ đề sinh hoạt sông nước miền Tây Nam bộ hoặc: Tam a - Tứ Quý, Mai - Lan - Cúc - Trúc, Phúc - Lộc - Thọ, Long - Lân - Quy - Phượng.
Trong nhà còn có những cổ vật vô giá. Nhiều trong số đó là: Hai bộ bàn ghế xuất xứ từ Vân Nam - Trung Quốc; bộ salon kiểu Pháp đời Louis XV; chùm đèn bạch đăng thế kỉ XVIII; cặp đèn treo thế kỷ XIX... Về đồ gốm sứ cổ có thể kể đến chén Tuyên Đức Niên Phụng từ đời Minh có niên đại 572 năm, một độc bình Thành Hóa Niên Chế gần 533 tuổi.
Theo những người dân ngụ tại đường Bùi Hữu Nghĩa, ngoài những vật phẩm vô giá trên, trong nhà ông Hội đồng Ba còn có cặp ngà voi được nhận định là dài nhất Việt Nam với xuất thân và số phận long đong ly kỳ. Theo lời ông Hiển, cặp ngà voi trên được ông Hội đồng Ba mua trên Sài Gòn để dằn mặt một chủ hàng người Pháp vì đã dám xem thường ông già Nam bộ quê kệch.
Theo đó, trong một dịp về Sài Gòn xem mấy chành lúa, đi ngang qua đường Catinat (đường Đồng Khởi bây giờ), ông Hội đồng Ba ghé xem một gian hàng bán tiêu bản thú vật của một tay chủ tiệm, thợ săn người Pháp. Tay này thấy ông già mặc đồ bà ba trông có vẻ nhà quê nhưng cứ đứng mân mê cặp ngà voi bèn nạt lớn: "Nè ông già, đây không phải là chỗ chơi của ông đâu. Lỡ tay ông có làm trầy xước nó thì bán cả gia sản cũng không đủ bồi thường cho tôi".
Liếc nhìn tay chủ tiệm bằng nửa con mắt, ông Hội đồng Ba thủng thỉnh hỏi lại: "Cỡ bao nhiêu mà dữ vậy chú em, nói qua nghe thử coi". Sau đó, ông đã đặt cọc một số tiền lớn rồi lái xe về Cần Thơ chở lên 4 ngàn đồng bạc trắng con cò (tiền Liên bang Đông Dương chính hiệu) mua đứt cặp ngà trên. Được biết, về sau, khi nghe Hội đồng Ba mua cặp ngà khổng lồ, gia đình công tử Bạc Liêu cho người lên Cần Thơ đánh tiếng hỏi mua lại với giá gấp đôi nhưng ông cụ nhất nhất không bán.
Cặp ngà voi được cho là dài nhất Việt Nam trước đây từng thuộc quyền sở hữu của dòng họ Dương, nay được trưng bày tại bảo tàng Lịch sử TP.HCM
Theo lời ông Hiển, cặp ngà có độ dài khác nhau. Một chiếc dài 1,9 mét, chiếc còn lại độ 2,2 mét nhưng nay không còn để ở tư gia mà đang được trưng bày tại bảo tàng Lịch sử TP.HCM. Kể lại số phận long đong lưu lạc của bảo vật trên, ông Hiển chia sẻ: "Đến năm 1942, 1943, tình hình trật tự ở làng Long Tuyền rất phức tạp, gia đình phải tản cư về miệt Tầm Vu (nay thuộc xã Thạnh Xuân, Châu Thành, Hậu Giang). Nhà có mang theo những đồ quý giá trong đó có cặp ngà voi. Tuy nhiên cũng vì nó quá to, quá quý nên gia đình phải nhờ ông Ba Quế (người địa phương, đã mất) chôn dưới một mương nước. Tuy nhiên, sợ bị kẻ trộm tìm cách đào lấy, ông phải chôn mỗi chiếc mỗi nơi.
Năm 1946, cặp ngà voi được đem về nhà ông Bé Hai, chủ cửa hàng chuyên bán ngà voi và sừng tê giác ở đường Catina vào những năm 1930 của thế kỷ trước. Sau nhiều năm bị chôn vùi dưới đất, cặp ngà quý trở nên thâm xám và không sáng bóng như lúc đầu. Sau đó, ông Dương Văn Ngôn (bố của ông Dương Minh Hiển) phải cất công bào, chuốt lại phần thâm và đem lên Sài Gòn nhờ người cất giữ. Thế nhưng, chỉ sau hơn 24 tiếng đồng hồ, tên tướng cướp Bảy Viễn, sau này là tay sai cho Pháp dẫn lính xông thẳng vào nhà với chủ ý kiểm tra hành chính do nghi ngờ có chứa vũ khí. Nhưng khi thấy trong chiếc thùng gỗ nằm dưới sàn ván, có cặp ngà voi khá dài và đều nhau, y nổi lòng tham nên tìm cách ép lấy về làm của riêng với giá rẻ mạt, đem treo tại sòng bài Thái Bình Dương của hắn tại Vũng Tàu. Sau chiến dịch Thoại Ngọc Hầu của chính quyền Sài Gòn, cặp ngà voi này bị tịch thu và được mang về trưng bày tại bảo tàng Lịch sử TP.HCM".
Hà Nguyễn - Ngọc Lài
