Theo nhiều sử liệu lưu giữ tại Bảo tàng TP.HCM, Trường Collège Chasseloup-Laubat được thành lập năm 1874 nhằm phục vụ nhu cầu đào tạo con em của thực dân Pháp học chương trình từ tiểu học đến tú tài theo chương trình Pháp tại Sài Gòn, sau khi Pháp đánh chiếm toàn Nam Kỳ. Từ khi thành lập tới nay, Trường Collège Chasseloup - Laubat đã được nhiều lần đổi tên, đây là câu hỏi được nhiều thế hệ người Sài Gòn thắc mắc.
Ngày đầu tiên thành lập, trường được đặt tên Collège Indigène, có nghĩa là trường trung học bản xứ. Sau đó, Bộ trưởng thuộc địa có tên Francois Marquis de Chasseloup - Laubat (1754-1833) đến tiếp quản Nam Kỳ và quyết định đổi tên trường thành Trường Collège Chasseloup - Laubat. Đối với học sinh người Việt, trường còn có tên là Bổn Quốc Sài Gòn, khác với tên gọi của người bản xứ.
Cũng như mục đích thành lập trường là để phục vụ nhu cầu đào tạo con em của thực dân Pháp, thời gian đầu đi vào hoạt động, trường chỉ nhận học sinh người Pháp, việc mở rộng nhận học sinh người Việt vào đầu thế kỷ 20. Nói là học sinh Việt nhưng phải có quốc tịch Pháp mới được vào học. Lúc bấy giờ, trường cũng được chia làm hai khu riêng biệt nhưng đều học chung chương trình Pháp và thi tú tài Pháp: Khu dành cho học sinh Pháp (còn gọi là Quartier Europeén) và khu dành cho học trò Việt là Quartier indigène (khu bản xứ). Học sinh Việt được học tiếng Việt.
Ngày 28/1/1927, một phân hiệu tạm thời của Collège Chasseloup - Laubat tại Chợ Quán dành cho người bản xứ có tên Collège de Cochinchine được thành lập theo nghị định của toàn quyền Đông Dương G.Gal. Gần một năm sau đó, ngày 11/8/1928, René Robert (toàn quyền Đông Dương tạm thời) ký nghị định số 3116 gồm 6 điều, thành lập tại Chợ Quán. Theo nghị định, kể từ năm học 1928-1929, một trường cao đẳng tiểu học Pháp bản xứ chuyển giao phân hiệu tạm thời với trên 200 học sinh của Collège Chasseloup - Laubat vào trường này. Sáp nhập một hệ trung học đệ nhị cấp bản xứ (Lyceé) để thành lập một trường mới, đó là Trường Petrus Ký sau này.
Sau đó, trường lại được đổi tên thành Trường Jean Jacques Rousseau vào sau 1954 nhằm tránh gợi nhớ thời thuộc địa. Lúc bấy giờ, trường vẫn do người Pháp quản lý nhưng chủ yếu dạy học sinh người Việt. Trường được trả cho Việt Nam vào năm 1967 và trở thành Trung tâm Giáo dục Lê Quý Đôn và nay là Trường THPT Lê Quý Đôn ngày nay. Khu A (dãy nhà phía cổng đường Nguyễn Thị Minh Khai) là dãy nhà xưa nhất của trường.
Hơn 138 năm trôi qua, một ngôi trường đã để lại trong ký ức của nhiều thế hệ học sinh Việt Nam lẫn Pháp. Đến nay, trường đã được trùng tu, sửa chữa nhiều lần song vẫn còn mang đậm lối kiến trúc của Pháp. Nhiều học sinh đã sống xa xứ, khi có dịp trở về trường cũ, đều có chung nhận định: "Nét hiện đại xen lẫn cổ kính của ngôi trường hơn một thế kỷ qua vẫn không thay đổi. Chỉ có khu luyện tập thể thao và một số phòng học được xây dựng theo kiểu mới". Cô Đỗ Thị Bích Duyên, Phó hiệu trưởng nhà trường cho biết: "Trải qua nhiều ban giám hiệu, chúng tôi vẫn cố gắng giữ nguyên kiến trúc cũ. Một số phòng đã được lắp máy lạnh nhưng các cửa sổ đều phải chèn kính, không thay cửa mới".
Là trường trung học có sớm nhất của Nam Bộ và cả nước, thời gian sau này trường còn thu hút được nhiều học sinh ưu tú của Nam Bộ mà sau này nhiều người đã thành đạt và còn vang danh cho tới ngày nay. Đó là các nhà khoa học lớn: Giáo sư Trần Văn Giàu, nhà sử học, văn hóa học Vương Hồng Sển, bác sĩ Nguyễn Văn Hưởng (nguyên Bộ trưởng Y tế), nhân sĩ Cao Triều Phát, Phan Văn Chương, giáo sư, viện sĩ Trần Đại Nghĩa, bác sĩ Nguyễn Ngọc Hà (Trưởng ban Việt kiều Trung ương) và cả nhạc sĩ Trịnh Công Sơn đã học trong thời kháng chiến chống Mỹ cứu nước... Tên tuổi của nhiều học sinh làm sáng danh ngôi trường đầu tiên đó và mãi là niềm tự hào cho lớp lớp các thế hệ học sinh của trường sau này.
Sau khi giải phóng hoàn toàn Miền Nam (30/4/1975), trường được định hướng là một nơi đào tạo học sinh chất lượng cao của TP.HCM. Năm 1966, theo đề nghị của Sở Giáo dục & Đào tạo TP.HCM, trường đổi tên thành Trường THPT Lê Quý Đôn, mang tên nhà bác học nổi tiếng của Việt Nam từ thế kỷ 18. Ngày nay, trường đã đạt nhiều thành tích xuất sắc trong mọi hoạt động về dạy và học và nay là một trường trung học phổ thông công lập được chọn thí điểm tự chủ về tài chính đào tạo học sinh chất lượng cao. Năm học 1997 - 1998, trường đã vinh dự đón nhận Huân chương Lao động hạng ba - phần thưởng cao quý của Đảng, Nhà nước.
| Năm 1926, lần bãi khóa để tang chí sĩ yêu nước Phan Chu Trinh, học sinh người Việt của trường đã viết lên bảng 4 chữ cái A; B; L; F (viết tắt câu "A bas les Franais") nghĩa là "Đả đảo thực dân Pháp", để chống đối lại chính quyền thực dân. |
Th. Nguyên
