Cuộc thiên di của chiến thuật và sự tuyệt chủng của những cặp tiền đạo
Chiến thuật bóng đá thay đổi rất nhanh. Suốt thập niên 1990 và đầu những năm 2000, gần như mọi đội bóng đều sử dụng sơ đồ 4-4-2, hệ thống này phổ biến tới mức được dùng để đặt tên cho tạp chí. Tuy nhiên, trong 20 năm qua, sơ đồ chiến thuật này hoàn toàn biến mất trên mọi sa bàn. “Số 10” tuyệt chủng, tiền vệ biên biến mất và cách bố trí cặp tiền đạo một-lớn-một-nhỏ, một-tiến-một-lùi cũng không còn trong suy nghĩ của mọi vị chiến lược gia.
Diễn giải một chút, sự lụi tàn của 4-4-2 khởi phát từ sự xuất hiện của Jose Mourinho. Người đặc biệt quả thực đặc biệt bởi ông đã dẫn dắt Porto giành chức vô địch Champions League 2003/04, một trong những cú sốc lớn nhất lịch sử giải đấu danh giá nhất châu Âu từ ngày chuyển phiên hiệu. Sau chiến công kỳ vĩ tại quê nhà, ông chuyển sang dẫn dắt Chelsea và giúp đội bóng này lật đổ sự thống trị của Manchester United và Arsenal.
Thành công của Mourinho một phần đến từ cải tiến chiến thuật ông tạo ra trên sân cỏ. Ngoài khả năng tổ chức phòng ngự kín kẽ đã trở thành thương hiệu, vị chiến lược gia người Bồ Đào Nha còn là bậc thầy chuyển trạng thái, khái niệm còn khá mới mẻ vào đầu những năm 2000. Không đơn thuần phản công, mọi đội bóng Mourinho dẫn dắt đều tổ chức tấn công rất nhanh ngay sau khi đoạt được bóng.
Từ Porto, Chelsea, Inter Milan đến Real Madrid, những đội bóng Mourinho dẫn dắt thời đỉnh cao sự nghiệp đều chuyển trạng thái như điện xẹt. Để đẩy cao tốc độ luân chuyển bóng tới mức chớp nhoáng như vậy, thay vì đưa trái bóng ra biên, Mourinho ưu tiên tấn công trực diện từ trung lộ. Bởi vậy, ông không sử dụng tiền vệ biên, tăng cường quân số tiền vệ trung tâm và đẩy các cầu thủ chạy cánh lên hàng tiền đạo, tạo thành sơ đồ 4-3-3, đồng nghĩa chỉ còn 1 tiền đạo chơi ở giữa.
Sau Mourinho và để đánh bại Mourinho, Pep Guardiola xuất hiện tại Barcelona với lối chơi kiểm soát bóng cùng phong cách tiqui-taca. Vẫn là sơ đồ 4-3-3 nhưng Guardiola tăng cường quân số cho trung tuyến nhằm thao túng thế trận, ngoài 3 tiền vệ còn sản sinh ra vị trí “số 9 ảo” cùng thiên tài Messi để cầm bóng triệt để hơn, đồng nghĩa đội phương có ít cơ hội để đoạt bóng và “chuyển trạng thái” hơn.
Sự thống trị của Barca lại bị lật đổ bởi chiến thuật chuyển trạng thái ở mức độ cao hơn, được nâng lên tầm triết lý. Đó là Gegen-pressing của người Đức. Ở Gegen-pressing, thay vì lùi sâu đội hình phòng ngự mỗi khi không có bóng, điều các cầu thủ Barca rất thích vì có thêm thời gian để cầm bóng, lối chơi này chọn cách gây áp lực đầy táo bạo ngay sau khi mất bóng. Nói thêm, không phải cứ chạy đuổi theo trái bóng gọi là pressing, pressing là chiến thuật nên rất đa dạng cũng như được tổ chức, phối hợp và tính toán rất rõ ràng và chi tiết.
Tóm lại, trong ba cuộc tiến hóa chiến thuật ấy, trận chiến trên sân tập trung chủ yếu ở khu vực 1/3 giữa sân, không ai cần 2 tiền vệ để chạy biên hay 2 tiền đạo để cắm trong vòng cấm.
Sự phát triển xoáy ốc của chiến thuật và Guardiola đã đảo ngược kim tự tháp thêm lần nữa
Cũng lý giải thêm cho khỏi tranh cãi, sau ba cuộc tiến hóa ấy, Guardiola không còn là Guardiola của thời tiqui-taca. Ông không ngừng học hỏi, tích lũy kinh nghiệm để cải tiến đấu pháp. Thế nên sau hơn 10 năm, vị chiến lược gia người Tây Ban Nha vẫn là HLV xuất sắc bậc nhất thế giới. Man City đang thống trị bóng đá Anh cũng như hướng tới cú ăn ba vĩ đại của ông cũng không kiểm soát bóng với phong cách tiqui-taca như Barca. Đội bóng này vẫn là đệ nhất thao túng thế trận nhưng cũng vô cùng lợi hại khi chuyển trạng thái, pressing hay cực kỳ chắn chắn khi lùi sâu phòng ngự.
Sự phát triển luôn diễn ra theo đường xoáy ốc hay vòng xoáy trôn ốc. Sau mỗi chu kỳ phủ định của phủ định, cái mới được ra đời lặp lại cái cũ nhưng trên cơ sở cao hơn. Lối chơi chuyển trạng thái của Mourinho phủ định sơ đồ 4-4-2, chiến thuật thao túng thế trận của Pep phủ định lối chơi của Mou, Gegen-pressing lại phủ định phong cách tiqui-taca và lối đá kiểm soát bóng, hay gần đây sơ đồ 3 trung vệ đồng thời đẩy hậu vệ biên lên vị trí wing-back lại phủ định hệ thống 4 hậu vệ giăng ngang v.v.
Ngược dòng thời gian xa hơn nữa, trước khi 4-4-2 thịnh hành tới mức được đặt tên cho tạp chí, sở đồ phổ biến được các đội bóng hàng đầu sử dụng đều có 3 trung vệ, bắt nguồn từ lối chơi phòng ngự đổ bê-tông (Catenaccio) của người ý. Sơ đồ 3 trung vệ đã thịnh hành trở lại trên cơ sở cao hơn, vậy chẳng có lý gì cách bố trí cặp tiền đạo lại không thể trở thành xu hướng thời thượng của chiến thuật trong tương lai, nhất là khi bóng đá đang sở hữu một chiến lược gia thông tuệ và luôn tìm tòi cải tiến như Pep Guardiola.
Vẫn mạn đàm về sự phát triển theo đường xoáy ốc của chiến thuật bóng đá và dấu ấn thiên tài của Pep, sơ đồ kim tự tháp 2-3-5 tồn tại từ thuở hồng hoang của bóng đá, trước cả sơ đồ WM (3-2-2-3) lừng danh hồi thập niên 1920 của Herbert Chapman, cả hai sơ đồ này đều được chiến lược gia người Tây Ban Nha đưa trở lại sân cỏ nước Anh, tất nhiên trên cơ sở cao hơn.
Cụ thể, mỗi khi Man City cầm bóng, đội bóng này sẽ sử dụng sơ đồ 2-3-5 hoặc 3-2-2-3. Trong các tình huống đưa bóng tiếp cận vòng cấm trong thế đối phương phòng thủ co cụm, đoàn quân của Pep sẽ có 5 mũi tấn công từ 5 lộ, bao gồm 2 biên do hai tiền đạo cánh đảm nhiệm, hai hành lang trong thuộc về hai tiền vệ tấn công với De Bruyne thường trực bên tả, và lộ chính do Haaland lĩnh ấn tiên phong. Trong khi đó ở khâu kiểm soát và đưa trái bóng từ hậu tuyến lên tiền phương, Guardiola trước đây kéo Cancelo và bây giờ đẩy John Stones lên thành cặp tiền vệ mỏ neo cùng Rodri.
Cây bút Jonathan Wilson từng viết cuốn sách được ví là gối đầu giường của mọi tín đồ túc cầu có nhan đề Ai đã đảo ngược kim tự tháp, với đại ý sơ đồ kim tự tháp 2-3-5 thuở ban đầu đã bị đảo ngược bởi các đội bóng ngày càng thực dụng và chú trọng khâu phòng ngự. Tuy nhiên, với Pep, kim tự tháp lại bị đảo ngược thêm lần nữa.
Haaland-Alvarez, chỉ dấu cho sự hồi sinh của cặp tiền đạo
Sự xuất hiện của Erling Haaland và Julian Alvarez ở mùa giải 2022/23 đang manh nha tạo ra chỉ dấu cho suy nghĩ cải tiến chiến thuật mới của Pep Guardiola. Đẳng cấp và sự bùng nổ của Haaland là miễn bàn. Nếu như các bản hợp đồng bom tấn khác của Man City như Rodri hay Jack Grealish đều mất 1 năm để hòa nhập thì tiền đạo 22 tuổi người Na Uy ghi bàn từ ngay trận ra mắt và nổ súng đều đặn như vắt tranh cho đến bây giờ.
Kết quả là Haaland phá hết kỷ lục này đến kỷ lục khác ngay trong mùa giải đầu tiên khoác áo Man Xanh cũng như chơi bóng tại Anh. Mốc son chói lọi nhất đến hiện tại chính là phá kỷ lục ghi 34 bàn trong một mùa giải tại Premier League do Andy Cole và Alan Shearer nắm giữ. Haaland đã có 35 bàn và Man City vẫn còn 5 trận nữa tại Ngoại hạng Anh 2022/23. Ngoài ra, tiền đạo này còn dẫn đầu danh sách ghi bàn ở Champions League với 12 bàn thắng. Tính trên mọi đấu trường, Haaland đã có 51 bàn sau 45 trận, hiệu suất chứng minh đẳng cấp của tay săn bàn số một thế giới hiện tại.
Nếu Haaland là trung phong số một của Man City thì Julian Alvarez cũng hòa nhập tốt và đang hoàn thành xuất sắc vai trò siêu dự bị độc nhất vô nhị dưới sự dẫn dắt của HLV Guardiola. Không ghi nhiều bàn thắng song tiền đạo người Argentina luôn tận tụy hết mình mỗi khi vào sân. Điều đáng nói, anh ghi điểm không chỉ vì thái độ mà cả trình độ, như chính ông thầy người Tây Ban Nha đánh giá:
“Không chỉ ghi bàn và đem về quả phạt đền, mà còn là cường độ gây áp lực, cách cầm bóng, tầm nhìn v.v. vì cậu ấy là cầu thủ đặc biệt, một tiền đạo xuất sắc không chỉ ở khâu ghi bàn. Cậu ấy biết chính xác vị trí của đồng đội lẫn đối phương. Cách di chuyển hay mọi hành động đều cho thấy nhãn quan cực kỳ nhạy bén”.
Ở thời điểm hiện tại, Alvarez chưa thể chen chân vào đội hình chính. Tiền đạo này sẽ thay Haaland hoặc De Bruyne mỗi khi một trong hai trụ cột này vắng mặt. Điều này khá dể hiểu bởi nhiều lẽ chiến thuật. Thứ nhất, Guardiola chưa xây dựng phương án cụ thể cho Alvarez đá chính. Thứ hai, Alvarez không sở hữu phẩm chất để chơi ở vị trí trung phong của Haaland và càng không thể sắm vai nhạc trưởng như De Bruyne. Bên cạnh đó, Pep cũng phủ nhận luôn khả năng sử dụng Alvarez ở vai trò “số 9 ảo” dù anh được ví là tiền đạo mang tâm hồn tiền vệ.
Vậy ví trí nào cho tiền đạo người Argentina này? Chính nhà cầm quân người Tây Ban Nha đã tự vẽ ra viễn cảnh bố trí cặp tiền đạo trong đội hình của Man City khi bóng gió rằng: “Cậu ấy giúp tôi hiểu rằng có thể trong tương lai đôi phải điều chỉnh để cả hai có mặt trên sân, cùng với cả Kevin để thi đấu. Vì đặc biệt là trong những trận đấu khắc nghiệt với đối thủ dàn hệ thống phòng ngự tới 5 hậu vệ, sự hiện diện của họ rất quan trọng đối với chúng tôi”.
Phân tích một chút, Haaland và Alvarez là sự bổ sung hoàn hảo cho nhau. Haaland cao lớn dũng mãnh, Alvarez nhỏ nhắn, khéo léo và nhanh nhẹn. Nhớ về những năm 1990, đầu 2000, thời hoàng kim của các cặp trung phong, giới mộ điệu không thể không xao xuyến với ký ức về những cặp tiền đạo tài ba và ăn ý tung hoành trên sân cỏ.
Cú ăn ba vĩ đại của Man United vào năm 1999 in đậm dấu ấn cặp bài trùng Yorke-Cole. Real Madrid sở hữu cặp tiền đạo Raul-Morientes vốn là bạn thân ngoài đời. Arsenal là bộ đôi trứ danh Thierry Henry và Dennis Bergkam. Trên hàng công Liverpool là cặp tiền đạo đặc trưng kiểu một-lớn-một-nhỏ là Michael Owen và Emile Heskey. Tại Inter Milan, Christian Vieri, một trung phong kiểu mẫu với biệt danh “Bò mộng” từng chơi rất ăn ý với tiền đạo lùi Recoba, siêu kỹ thuật gia với cái chân trái cực khéo. Bộ đôi Del Piero và Pippo Inzaghi có mùa giải đã ghi tổng cộng tới 59 bàn cho Juventus v.v.
Điều đẹp đẽ hơn nữa, ngoài sự ăn ý, từng tiền đạo là phong cách không lẫn vào đâu được. Tốc độ xé gió và những cú cứa lòng của Henry, sự dũng mãnh của Vieri, Inzaghi chuyên gia việt vị, Ronaldo rê bóng như rẽ nước, Raul chuyên gia lốp bóng v.v. tất cả tạo bên bữa tiệc sân cỏ đa dạng và ngon mắt khiến người hâm mộ nhớ mãi không thôi. Guardiola cùng Haaland và Alvarez biết đâu sẽ đưa bữa tiệc thịnh soạn ấy trở lại.
Hoàng Giang
