Cách đây hơn 50 năm, tỉnh Nghệ An có chủ trương di dân đến vùng miền Tây trù phú để làm kinh tế mới. Vì vậy, năm 1966, tuyến đường sắt Cầu Giát - Nghĩa Đàn cũng nhanh chóng được xây dựng để phục vụ nhu cầu vận chuyển hàng hóa, hành khách, giúp kết nối khu vực đồng bằng với khu vực Tây Bắc Nghệ An.
Tuyến đường dài khoảng 32km, xuất phát từ thị trấn Cầu Giát, huyện Quỳnh Lưu, đi huyện Nghĩa Đàn (nay thuộc địa phận thị xã Thái Hòa) có 3 nhà ga, 6 trạm gác chắn.
Tuyến Cầu Giát - Nghĩa Đàn là đường sắt hiếm hoi được xây dựng theo hành lang Đông - Tây ở khu vực miền Trung, vốn địa hình nhỏ hẹp. Ban đầu, những chuyến tàu chủ yếu chở gỗ từ vùng Phủ Quỳ (địa phận chủ yếu hai huyện Nghĩa Đàn và Quỳ Hợp, tỉnh Nghệ An) về xuôi, sau đó lại vận chuyển phân bón, vật liệu phục vụ nông nghiệp… ngược lên.
Ngoài nhiệm vụ vận chuyển hàng hóa, hành khách, ngày đó tuyến đường sắt này còn có nhiệm vụ quan trọng trong việc vận chuyển nhu yếu phẩm, vũ khí từ đồng bằng lên khu vực Nghĩa Đàn, sau đó theo đường rừng vào Nam, phục vụ cho cuộc chiến tranh đang trong giai đoạn ác liệt.
Đầu năm 1990, tuyến đường sắt đi vào giai đoạn “hoàng kim” khi nở rộ phong trào đi đào đá đỏ ở Quỳ Châu. Mỗi ngày chỉ có 4 lượt tàu khách lên xuống nhưng khi nào cũng chật cứng khách. Hồi đó, có thời điểm một ngày ga Nghĩa Đàn dập cả 2.000 vé nhưng vẫn không đủ.
Kể từ nửa cuối thập niên 90 trở về sau, những chuyến xe đò chạy tuyến Vinh - Nghĩa Đàn xuất hiện ngày càng nhiều. Lúc này, tuyến Tỉnh lộ 537 mà nay là Quốc lộ 48 được đầu tư mở rộng; những đoàn ô tô vận tải nối đuôi nhau ngược xuôi.
Hạn chế về tốc độ và ga đỗ khi đi bằng đường sắt, trong khi xe khách di chuyển nhanh, cơ động thuận lợi, hành khách dần chuyển từ đi tàu sang đi xe, những chuyến tàu liên tục trống toa. Năm 2006, sau nhiều năm gắng gượng, ngành đường sắt đành phải dừng hoạt động vận tải hành khách. 6 năm sau, chuyến tàu hàng cuối cùng cũng rơi vào hoàn cảnh tương tự.
Gần chục năm không còn phục vụ tàu chạy, những dãy nhà ga dần rơi vào cảnh tan hoang, cột trụ bong tróc vữa, lòi cả thép treo lủng lẳng...
Không còn hoạt động, tuyến đường sắt cũng trở thành điểm chăn thả gia súc của người dân địa phương. Dọc đường ray, cỏ mọc um tùm, hàng loạt điểm giao nhau với đường bộ cũng đã bị đắp đất đá để thuận tiện hơn trong đi lại.
Điều đáng nói, dù không còn tàu chạy, nhưng mỗi năm ngành đường sắt vẫn phải chi trả tiền tỉ cho việc bảo vệ, duy tu tuyến đường. Vì sự tốn kém này, đến năm 2014, ngành phải cắt giảm nhân lực, chỉ giữ lại 10 nhân viên bảo vệ.
Ông Cao Tiến Hùng, Giám đốc Công ty Đường sắt Nghệ Tĩnh cho biết, tuy tàu không chạy, nhưng hiện tại vẫn chưa có quyết định khi nào thì ngừng hẳn. Mỗi năm ngành giao thông đầu tư kinh phí hơn 6 tỉ đồng cho việc duy tu bảo dưỡng tuyến đường này, nay đã cắt xuống còn gần 1,4 tỉ đồng để chi trả lương cho nhân viên.
“Hiện vẫn chưa có kế hoạch bỏ, hay đưa vào khai thác lại tuyến đường sắt này. Dù chưa biết số phận tuyến đường sắt này sẽ đi về đâu, song công ty vẫn luôn đảm bảo lực lượng bảo vệ tránh bị kẻ xấu phá hoại, tháo trộm sắt...”, ông Hùng nói.
