Nhà văn Kiều Bích Hậu sinh ra ở Hưng Yên, nhưng có cơ hội sống nhiều ở nước ngoài. Sự giao thoa của nhiều nền văn hóa, văn minh khác nhau và chất riêng của cựu sinh viên Đại học Sư phạm Ngoại ngữ Hà Nội đã tạo nên ở chị một tâm hồn mong manh, lãng mạn nhưng mạnh mẽ, hướng ngoại với những khát khao vượt ra ngoài sự kiêm tỏa giới để được thỏa mãn khát vọng: sống, yêu và viết.
Trong tiểu thuyết “Lời thề Budapest” (Nhà xuất bản Văn học, 2021) của Kiều Bích Hậu, thì An là con đẻ của lề thói hủ nho nhưng mang một trái tim rộng mong được phiêu lưu vào những miền xa lạ để cuộc đời phụ nữ không bị trì níu bởi những định kiến giới. Những người đàn bà trong dòng tộc của cô đều mang một thân phận hôn nhân bất hạnh, “hầu như đều tự kết liễu đời mình khi lấy chồng. Người phụ nữ hoàn toàn biến mất, chỉ còn là cái bóng của người đàn ông là chồng họ, con trai họ, và họ tiếp tục lặp lại cái chết ấy trong con gái họ”. Nhân vật trung tâm ấy - một nàng thơ, người được độc giả tôn vinh là “phù thủy ngôn từ” từ mảnh đất Kinh kì Hà Nội đã nhập vào xứ sở hoa hồng Hungary trong một mối tình kì lạ với Andras - “nhà thơ, vừa là nhà toán học, một chuyên gia công nghệ, và một diễn giả về tinh thần,... lĩnh vực nào cũng ở mức ngoại hạng”. Một câu chuyện tình diễm tuyệt đi giữa đôi bờ Hồng Hà và Đa - nuyp, chan chứa trong dòng chảy văn minh nông nghiệp bắt vào mạch nguồn đất nước đã đạt tới những thành công vang dội về nhiều lĩnh vực trí tuệ mà loài người phải ngưỡng mộ. Sinh mệnh tình yêu thật vô thường nhưng đã chạm tới tận cùng u uẩn, bản năng, mỹ cảm của con người. Nhà văn Kiều Bích Hậu đã viết nên một thiên tình yêu như thế, có đời thường, có cao thượng, bí hiểm, đặc biệt là cách nhân vật nữ tự do chọn cách yêu và chết. Một câu chuyện đọc đầu không biết cuối, ra khỏi cái nhàm chán, nhợt nhạt của một số cốt truyện trong văn xuôi hay điện ảnh Việt Nam đương đại.
Tôi rất thích câu chuyện tình yêu mà chị dựng nên. Nó thoát ra khỏi không gian hay tư duy hạn hẹp, để bay bổng trong một thế giới đẹp, mơ màng, nói một cách chính xác: tình yêu ấy là giấc mơ của bất kì cô gái trí tuệ nào. Lãng mạn đến đắm đuối, từ cách đặt tên tiêu đề chương truyện: “Chương 1: Say nắng ở Budapest; Chương 4: Du hành trong cõi nhớ; Chương 8: Cánh hồng trên dốc thiên đường; Chương 9: Chạm đáy nôn nao; Chương 11: Dấu chân màu xanh…” khiến độc giả, khi chạm tới con chữ, đã xôn xao.
Nhà văn Kiều Bích Hậu sinh ra ở Hưng Yên, nhưng có cơ hội sống nhiều ở nước ngoài.
Nhưng đó cũng là một kiểu tình yêu đặc biệt, nói không với sex. Tôi không lạm bàn về sex, nhưng trước đó, trong văn xuôi Việt Nam, tính dục như là một kiểu cấm địa. Năm 2005, khi “Bóng đè” của Đỗ Hoàng Diệu ra đời, phong cách nổi loạn tràn lấp nhục cảm đã tạo ra nhiều dư luận trái chiều. Thì “Lời thề Budapest” lại gần như thanh tẩy xác thịt bản năng, dù Kiều Bích Hậu không hề né tránh những rung cảm tất yếu của An và Andras, thì cuối cùng vì lời thề mà họ đã bước qua hấp lực ma mị ấy. Tôi cho rằng, tác giả rất khéo léo, tinh tế trong cách đan cài những mỏi mong được khám phá tận cùng bản thể, đó là niềm hạnh phúc rất người, nhưng xã hội hủ nho đã đeo gông. Ra nước ngoài, vì An là công dân toàn cầu, với tấm căn cước trí tuệ và năng lực tài chính, giúp cô đi xuyên lục địa, nhưng phải chăng, thẳm sâu còn chính là con đường cô đi để đến mình, nâng niu niềm đàn bà rất đỗi?
Lãng mạn mà không thoát xác khỏi hiện thực, ấy là cách chị cảnh báo về tình trạng lừa đảo trên xe bus, qua chi tiết An bị đánh tráo hành lý. Kiều Bích Hậu rất tỉnh táo, không hề viết lên gân đến mức lý tưởng về đất nước Hungary. Đằng sau gương mặt văn minh lấp lánh, vẫn tồn tại những xó tối, lòng tham đẻ ra tội ác.
Chị cũng cài vào cốt truyện sự ly kì bí hiểm khi An đột ngột biến mất vào bầu mù sương. Khiến Andras hoảng hốt đến điên loạn. Khiến người đọc cũng hoang mang không biết tác giả đặt An vào diễn biến tình huống ra sao. Ấy là cách sáng tạo tình huống nghệ thuật độc đáo của tác giả, đẩy truyện lên cao trào và như một phản ứng hóa học để làm lộ ra bản chất của nhân vật. Thiên nhiên huyền mị đã nuốt chửng người yêu bé nhỏ, Andras cuống cuồng trong thế giới công nghệ để lần tìm dấu vết của nàng. Thì ra, anh - kẻ siêu phàm có năng lực xâm nhập vào hệ thống bảo mật của phần mềm công nghệ, vẫn bất lực trong những cuộc gọi vô vọng vào điện thoại của An. Thiên nhiên bí ẩn hay những núi rác silicon từ phát minh của loài người sẽ ăn thịt chính họ? Tình yêu là câu trả lời xác quyết. Khi ôm yêu người con gái của mình trong vòng tay mạnh mẽ, anh thấy máu đã trở về. Tình yêu có sức mạnh phi thường, giữa mịt mùng bủa vây, những kẻ yêu nhau vẫn vượt qua nỗi sợ hãi tưởng chừng như tuyệt vọng để về bên nhau. Kiều Bích Hậu đã phả vào tác phẩm một niềm tin bền vững như thế.
Kiều Bích Hậu, tôi vô cùng khâm phục ở con mắt nhìn ra thế giới của chị. Điều gì làm nên vẻ đẹp của người phụ nữ nhỏ nhắn ấy? Đó chính là trí tuệ. Nó đưa chị khám phá những xứ sở mà bất kì phụ nữ hay đàn ông nào đều vỡ òa cảm xúc khi được đặt chân đến. Bởi thế, “Lời thề Budapest” đã vượt ra khỏi câu chuyện tình yêu trai gái thuần túy để chứa đựng những vỉa lấp lánh của đời sống về nghệ thuật, văn hóa, lịch sử, đặc biệt là vấn đề nữ quyền sinh thái. Ở Chương 6: “Nước mắt hữu cơ” Andras đã đưa An đến chơi nhà một người bạn. Đó là mô tuýp gia đình hạnh phúc, họ sống tự cấp tự túc, hoàn toàn dựa vào bà mẹ thiên nhiên. Với lối ứng xử không làm tổn thương dù chỉ một chiếc lá của bầu khí quyển trong ngần ấy. An hạnh phúc đến bàng hoàng khi nhìn đàn con 5 đứa của họ, xinh xắn đáng yêu và thuần thục mọi kỹ năng.
Nhưng cô ngạc nhiên đến hoang mang, thậm chí có đôi chút nghi ngờ về những giá trị mình đang theo đuổi, khi Andras nói về câu chuyện ly hôn chắc chắn xảy đến với gia đình họ. Bởi lý do, người vợ muốn làm họa sỹ. Cô ấy khao khát ra ngoài nhìn ngắm thế giới, thâu vào mình trùng trùng của thiên hà vạn dặm. Bán kính ngôi nhà làm sao nài níu nổi bước chân muốn đặt lên những đường kinh tuyến, vĩ tuyến nối tới miền xa xanh thẳm của vũ trụ rộng lớn. Đến và hòa hợp, hít thở bầu tự nhiên, ấy là khi phụ nữ không nhỏ bé trong chức phận gia đình của mình. “Xin lỗi các chị em đang vật lộn với cái chết sau hôn nhân nhé, em chuồn. Trong 36 chước, thì chước chuồn là êm thấm với mình hơn cả. Em cứu bản thân em trước, sau đó chị em nào thấy ra vấn đề khi nhìn em thì họ tự phải thoát ra, em không cố tình kéo họ ra” - An hay chính là khát vọng của nữ tác giả. Nhưng độc đáo ở chỗ, chị không hề lên gân, mà diễn ngôn rất tự nhiên để độc giả tự thẩm thấu và lựa cho mình đường đi đúng. Đó là tư duy của người đàn bà trí tuệ Kiều Bích Hậu, điều đã đưa chị trở thành công dân toàn cầu, như thể được sống thêm cuộc đời khác nữa, nhưng chị luôn đau đáu, muốn phụ nữ thoát khỏi những sợi trói ngàn năm.
Không ai hiểu phụ nữ hơn chính họ. Với Kiều Bích Hậu, còn hơn thế, bởi chị là một cây viết bén nhạy, thông tuệ, một tâm hồn luôn ứa lệ trước nỗi bất hạnh đàn bà. Nên văn chị, dù có những đoạn diễm từ nhưng không quay lưng với những u hoài, xa xót của phần thế giới yếu mềm đàn bà. Trái lại, vì họ mà lên tiếng. Đọc chị, tôi vẫn thấy vút lên từ góc khuất nẻo thân phận những ánh sáng đàn bà tự mình lộng lẫy. Chị đôi khi viết như thể để bày tiệc tâm hồn, nhảy múa cùng con chữ và chạm tới khoái cảm cùng những niềm đau vô bờ bến của cõi sống. Về phương diện này, “Lời thề Budapest” đẹp như một áng thơ. Nó miên man xanh dòng Đa - nuyp, khi trĩu đỏ bà mẹ phù sa của vùng văn hóa xứ sở Hồng Hà, và soi vào đó, độc giả thấy những khúc hát đau buồn, khao khát, hạnh phúc, tự do để nếm trải mọi vị đời của bất kỳ đàn bà nào ở mặt đất.
Cuộc đời thực sự còn tiểu thuyết hơn cả tiểu thuyết, vì nó cùng trái tim trắc ẩn, thiện lành của nhà văn sẽ khai sinh văn chương. Bởi thế tác phẩm của bất kì ai, sẽ ít nhiều mang hình vóc của họ. Không khó để ta nhận ra nét mảnh mai, trầm ưu, đa đoan và nồng nàn của Kiều Bích Hậu trong An. Chị xây dựng một nàng thơ - “phù thủy ngôn từ”, An đã cởi bỏ tất cả tấm áo sồng nhuộm bao đời thâm căn cố đế hủ lậu mà xã hội phong kiến đã cầm cố người phụ nữ. An bước khỏi cái ngục thất tinh thần lạnh lẽo ấy trong xiêm y diễm đài. Cô ấy đi về phía mặt trời, thấm vào mình hoàng hôn xứ sở Việt Nam, khao khát được tẩm tưới những mới mẻ của nền văn minh xa lạ. An nhập vào đó, cô không bị trở ngại bởi những đứt gẫy, va đập về sự khác biệt văn hóa. Khát sống, khát sáng tạo và yêu. Đàn bà là vậy, lớn đến đâu cũng nhỏ, cứng nhường nào vẫn mềm trước một bờ vai vuông vức đàn ông mình thương. Tình yêu là thứ gì đó có thể đảo chiều tất cả. Nó khiến An vừa muốn bước qua lời thề, vừa ngập ngừng vì bản năng viết câu thúc. Tác giả chỉ ra, sức nặng ngàn cân và những áp chế giáo điều, sự sắc lạnh của những rào cản giới có thể khiến ngòi bút nhọn trở nên nhu nhẫn. Đàn bà viết, khi muốn đoạt vương miện, họ sẽ chỉ được chọn cho mình đỉnh cao hoang vu, thậm chí đi vào cái chết. Để viết đẹp và hay, người đàn bà không có lựa chọn hạnh phúc gia đình, không được tung tẩy ảo diệu như bất kì đàn ông nào.
Và An đã chết. Cho dù “Cô là một ngôi sao viết truyện ngắn lãng mạn, một nhà báo tự do sắc lẻm viết về bình đẳng giới, một phụ nữ duyên dáng với cách ứng xử mềm mại như nước, chỉ có điều không ai mua chuộc được cô, không tổ chức nào “bắt” được cô dù chào mời mức lương khủng, không người đàn ông nào săn được cô dù họ có khôn ngoan, lọc lõi đến mấy”. An bỏ quên đồ dùng, muốn quay lại lấy. Cô đã đi một mình, dù Andras đề nghị đi cùng, cô muốn trải nghiệm cảm giác một mình đi ngược cơn bão dữ dội, bản năng viết luôn thôi thúc cô dấn thân. Để có trải nghiệm thực tế ấy, cô đã phải trả giá quá đắt: phần dưới đôi chân bị chết, bác sĩ chỉ định cắt cụt. Andras đau đớn, xót tiếc bao nhiêu cũng không đủ cho nỗi kinh hoàng mất một phần cơ thể của An. Anh muốn dành cho cô một đám cưới bất ngờ, đẹp như chưa từng thấy bao giờ trên thế gian này. Nhưng không hiểu bằng cách nào cô đã trở thành hành khách trong một chuyến bay về Việt Nam và tử nạn một cách khó lý giải. Viết đến đây, có lẽ tác giả đã bất lực. Bởi cô không đủ quyền năng để tạo ra số phận nhân vật mà chính An đã chọn con đường đi cho mình. Văn chương có lý lẽ riêng và không bó khuôn theo niêm luật, nhà văn vì thế khi kết thúc một tác phẩm lại chín hơn về tư tưởng và ngọn bút.
Cái chết đã khiến nàng phù thủy chữ tan vào hư ảo. Khi hơi thở hóa thinh không, ta chợt nhận ra nỗi vô thường của cuộc sống. Tình yêu không sex, khát vọng giải phóng giới, khao khát sống và viết… An, cô gái nhỏ bé, kiên cường đã tự tạo nên những giá trị tự thân. Cô đặt ra dấu hỏi trong độc giả về tất cả, tình yêu, sự sống, cõi viết, cái chết - điểm đến cuối cùng của cuộc đời. Suy cho cùng, tất cả điều đó là gia tài tự tại của con người, chỉ có điều con đường đi tìm kho báu ấy ở mỗi người là mỗi cách kiến tạo khác nhau. An đã sống trọn vẹn trong từng tận tế bào.
“Lời thề Budapest”, cuốn tiểu thuyết chưa đầy 200 trang nhưng đầy ắp các sự kiện và bức tranh phong cảnh tâm hồn mãnh liệt của con người. Rất ít nhân vật, câu chuyện của hai người ở hai thế giới khác nhau nhưng ánh xạ tự hai tâm hồn đẹp phản chiếu đến lộng lẫy, lối tự sự, lời văn giàu chất thơ, lắng chắt những suy tư, chiêm nghiệm, khiến người đọc hồi hộp và tò mò. Đẹp nhất là áng tình yêu, con đường viết và tư tưởng bình đẳng giới, thái độ ứng xử với tự nhiên cùng những kiến thức tổng hòa sâu sắc về văn hóa, lịch sử, bản sắc dân tộc, mà một người phụ nữ nhỏ nhắn, kiên nghị như nhà văn Kiều Bích Hậu đã gửi vào đó. Tôi may mắn được đọc, được thêm một góc nhìn về vẻ đẹp của người đàn bà viết, trong khát vọng vượt qua giới hạn bản thân.
Nguyên Tô
