Mae Azango, nữ nhà báo can đảm nhất thế giới

Khi bà viết về nghi lễ cắt âm vật phụ nữ được hội kín Sande thực hiện bí mật trên các thiếu nữ tại một ngôi làng, bà nhận được vô số bản án tử hình bất thành văn. Nhiều kẻ tố cáo bà xâm phạm một hoạt động thiêng liêng của họ. Mae Azango phải tạo lớp vỏ bọc an toàn trước và trong khi viết loạt phóng sự điều tra gồm 3 phần. Có lúc bà phải đi trốn và sống như du mục. Nhưng cuối cùng bà đã thắng.

Một nhà báo can đảm

Đó là buổi xế chiều tại Todee, một ngôi làng nằm sâu trong vùng nông thôn Liberia, lúc mặt trời bắt đầu lặn. Mae Azango chui vào xe taxi và trở về thủ đô Monrovia trong 3 giờ nữa. Nhưng một ngày làm việc miệt mài có vẻ vẫn chưa đủ, bà phải quay lại làng vào ngày thứ hai để hoàn tất loạt bài viết 3 phần về tệ cắt âm vật phụ nữ và các hệ quả của nó cho tờ báo ngày Front Page Africa, nơi bà làm việc.

Nữ nhà báoMae Azango

Ngồi trong taxi, bà đã có thể trả lời một cuộc gọi điện thoại bị bỏ qua trước đó do bận tác nghiệp. Im lặng lắng nghe đầu dây bên kia, xong bà phá ra cười. Azango thường hay cười, nhưng không phải lúc nào cũng vì vui. Bà cười để giảm bớt căng thẳng, cười vì ghê tởm, thậm chí cho quên đi nỗi thất vọng. Đối với bà, cười là một lời buộc tội hay phản kháng, một biểu hiện không đến từ tâm trạng vô tư mà là có cái gì đó đang rất sai xảy ra chung quanh mình. Rồi tiếng cười trong xe taxi cũng kết thúc nhanh giống như khi nó đến. “OK, OK, tôi hiểu rồi!”, sau đó, bà cúp máy, lắc đầu. Cuộc gọi của Tổng biên tập, người đang làm mọi cách để Azango sớm rời khỏi ngôi làng Todee trước khi bà có thể bị giết. “Lý do bà ấy sợ là loạt bài điều tra của tôi được quá nhiều người quan tâm, và có không ít người căm ghét”, Azango bộc bạch với một đồng nghiệp phương Tây đi cùng.

Azango sống tại Todee nhiều tuần dưới lớp vỏ bọc trước khi bắt tay vào cuộc điều tra. Bà biết câu chuyện mình sắp kể có thể gây ra tranh cãi dữ dội trong dư luận. Dù tất cả người dân Liberia trưởng thành đều biết về hủ tục này (họ gọi tắt là thiến-cutting) nhưng ai gia nhập Sande đều bị buộc phải tuyên thệ và thề không bao giờ nói với người bên ngoài về hoạt động của hội. Họ cũng không được phát biểu công khai bất cứ điều gì liên quan đến thiến.

Sanda tố cáo tờ báo chúng tôi đã tiết lộ một nghi thức thiêng liêng của phụ nữ. Thật là nực cười - Azango cười, nói: “Tôi biết rất rõ những nguy hiểm của công việc mình đang theo đuổi. Tổng biên tập còn lo lắng hơn tôi. Bà cảnh báo là có nhiều thư chống đối hơn chúng tôi tưởng. Tôi có thể bị cắt lưỡi, tệ nhất là bị giết. Bà ấy nói tốt nhất là tôi nên rời Todee ngay lập tức, vì Sande sẽ bắt cóc bạn, tra tấn và giấu xác bạn trong vùng đồng cỏ”. Nhưng Azango vẫn quyết tâm quay lại ngôi làng vào ngày thứ hai để hoàn tất loạt bài.

Làm việc cho một tờ báo can đảm

Tờ Front Page Africa là tờ đi đầu trong lĩnh vực báo chí điều tra tại Liberia, tờ báo phát hành 1.500 bản một ngày và in vào ban đêm theo cách in cũ, gấp báo được làm bằng tay. Nhưng độc giả của tờ báo rất rộng. Báo bán hết trong chỉ vài giờ phát hành và giống như báo chí tại những nước nghèo, mỗi tờ báo được chuyền tay cho hàng chục người đọc. Báo bán hết nhanh nhất khi Front Page Africa có bài phóng sự điều tra nóng.

Năm ngoái, Azango mở lại vụ một sĩ quan cảnh sát quốc gia phạm tội cưỡng hiếp, nhưng được thả ra chỉ sau 3 tháng bị tạm giam, bất chấp tội danh đã được xác lập. Chính câu chuyện của Azango đã đưa ông ta trở lại nhà tù. Tờ báo cũng xuất bản nhiều bài điều tra tham nhũng, mại dâm trẻ em và các vấn đề cộm cán khác gây bức xúc cho xã hội.

Được hỏi điều gì đã thu hút bà đến các trận địa nóng và nguy hiểm nhất của báo chí, Azango cho biết đó chính là sự háo hức muốn góp phần xây dựng một nền báo chí nhân bản trong xã hội Liberia. “Báo chí là người giám sát, khi thấy bất công xảy ra trước mắt, bạn phải lên tiếng. Đó là bổn phận của một nhà báo đúng nghĩa, và đó cũng là những gì tôi đang làm và sẽ làm”, Azango nói.

Tuy nhiên, tâm niệm và thực tế đôi khi rất khác nhau. Không phải lúc nào Azango cũng thực hiện được suôn sẻ công việc của mình. Cuộc nội chiến 10 năm tại Liberia với tất cả sự tàn bạo của nó đã xóa đi nhiều thứ bình thường. Lúc đó, Azango còn khá trẻ và có thai thì phiến quân kiểm soát ngôi làng của bà. Bà tưởng mình đã chết sau ca sinh khó và bà đỡ tay nghề quá yếu. “May mắn là tôi không chết” bà kể lại với sự bình tĩnh khác thường.

Từ năm ngoái, Azango bắt đầu chuyển sự quan tâm sang hủ tục cắt âm vật, một phương thức vừa được xem là linh thiêng vừa bị xem là vi phạm nhân quyền trên thế giới. Nhưng đến năm 1997, LHQ và nhiều tổ chức nhân quyền ở phương Tây bắt đầu áp lực các quốc gia còn phổ biến hủ tục này hãy ban hành lệnh cấm. Nhiều phụ nữ nói với Azango về các khó khăn họ gặp phải do bị cắt âm vật khi còn bé.

Từ những tâm sự như vậy, Azango quyết định mở cuộc vận động chống lại phương thức này cho dù nó được nhiều lãnh đạo bộ tộc ủng hộ. “Đây là hủ tục vi phạm nghiêm trọng quyền con người, vì, từ thiến đến cưỡng hiếp chỉ là khoảng cách rất ngắn. Chúng ta phải xem nó là tội ác”, bà bộc bạch. Azango cho đăng phần 1 của loạt bài vào mùa đông 2011. Bài viết lập tức gặp phản ứng của hội kín Sande. Nhiều áp lực buộc tờ báo phải ngưng câu chuyện. “Ngay cả Chính phủ cũng không muốn làm lớn việc này. Họ có một số hành động dọa nạt lộ liễu” - bà kể lại. Nhưng Front Page Africa không xa lạ gì với những dọa dẫm như thế. Hiện tổng biên tập và nhà xuất bản đang đối mặt với vụ kiện tại Tòa án Tối cao liên quan đến một bài điều tra về tình trạng trộm cắp hàng cứu trợ quốc tế. Azango phản ứng với lời đe dọa bằng cách công bố phần 2 cuộc điều tra trong tờ báo ra đúng Ngày Quốc tế Phụ nữ. Bài báo đã gây khó cho nữ Tổng thống đầu tiên của châu Phi, bà Ellen Johnson Sirleaf. “Người ta đang nói nhiều về các thành tựu của phụ nữ tại Liberia, nhưng một vết nhơ lại bị quên là tệ cắt âm vật”, Azango cho biết.

Sơn Lê Tây