Trong hàng nghìn hiện vật của Vương triều Vijaya được lưu giữ ở Bảo tàng Bình Định hiện nay, phù điêu nữ thần Mahishasura Mardini được đánh giá là tác phẩm điêu khắc độc đáo nhất. Đây là tác phẩm mà các nghệ nhân Chăm đã đạt đến trình độ điêu luyện nghệ thuật tạo hình, một đỉnh cao trong nghệ thuật điêu khắc chăm Bình Định, được Chính phủ công nhận là bảo vật quốc gia vào năm 2015. Đây cũng là bức phù điêu được "xuất ngoại" trình làng công chúng châu Âu tại triển lãm nghệ thuật "Việt Nam - quá khứ và hiện tại" tại Bỉ và Áo vào năm 2003.
Phù điêu nữ thần Mahishasura Mardini: Bảo vật quốc gia “xuất ngoại” triển lãm ở trời Âu
Vị thần của sức mạnh, sắc đẹp và quyền uy
Nhắc đến nữ thần Mahishasura Mardini, thần thoại Ấn Độ nhắc đến vị này là một biểu tượng của sắc đẹp, quyền uy và tập hợp tất các yếu tố tinh tế tuyệt vời từ các vị thành khác tạo thành. Nữ thần Mahishasura Mardini là chị của thần Krishna, vợ của thần Shiva và còn có tên gọi là Uma, Parvati, Durga, Devi, Sati, Kali..., vị thần được sinh để trừ tất cả ma quỷ đe dọa thế gian.
Phù điêu Nữ thân Mahishasura Mardini tại Bảo tàng Bình Định.
Bà được sinh ra từ sự kết hợp sức mạnh, năng lượng của các vị thần khác, nên được tất cả các yếu tố tinh tế tuyệt vời của các vị thần. Thần Shiva (thần hủy diệt, sinh sôi và phát triển) cho nữ thần cây đinh ba của mình; Varuna ( thần nước, vua của đại dương) cho bà chiếc tu và ốc, thần Pavana cho cây cung và bao đựng mũi tên, thần Indra (thần sấm sét) cho lưỡi tấm sét, thần Yama (thần cai quản địa ngục) cho cây gậy, thần Brahama (thần tạo hóa) cho bình nước. Các vũ khí được giấu vào tay, nữ thần cưỡi con sư tử và diệt trừ được quỷ đầu trâu Mardini.
Phù điêu được trưng bày tại phòng văn hóa Champa tại Bảo tàng Bình Định.
Phù điêu nữ thần Mahishasura Mardini hiện trưng bày trong phòng về văn hóa Champa tại Bảo tàng tỉnh Bình Định. Phù điêu thể hiện nữ thần tràn đầy sức sống, đứng múa trên lưng hai con thủy quái Makara. Nữ thần đội mũ Kirita hai tầng, khuôn mặt thanh tú, mũi thấp, miệng cười nhẹ, cổ đeo vòng trang sức, ngực căng tròn.
Nữ thần được được tạo hình sống động, lôi cuốn. Ảnh: Bảo tàng Bình Định
Phần thân và mông hơi vặn nghiêng về bên trái đỡ thân thon gọn, bụng quấn khố hạt chuỗi và một tà sampot mỏng buông xuống gót chân, lượn theo bước nhảy. Bắp đùi thon thả, với hai chân hơi chùng xuống, hai đầu gối khuỳnh cân đối, bàn chân nhón gót nâng cao trong tư thế đang múa sống động.
10 cánh tay từ thân tỏa ra cân đối phía sau. Ảnh: Bảo tàng Bình Định
10 cánh tay từ thân tỏa ra cân đối phía sau, những cánh tay thon tròn, cổ tay và cánh tay đeo vòng trang sức. 2 tay chính gồm tay trái chống vào sườn, bàn tay đặt ngược trên hông và tay phải buông xuôi, giơ ra phía trước, trong tay cầm vũ khí hình con ốc. 8 cánh tay phụ phía sau lưng từ vai tỏa đều ra, khá cân đối.
Tay của nữ thần cầm vũ khí hình con ốc.
Theo thuyết minh viên của Bảo tàng Bình Định, phù điêu nữ thần Mahishasura Mardini được phát hiện năm 1989 tại phế tích tháp Rừng Cấm, thuộc thôn Thủ Thiện Thượng, xã Bình Nghi, huyện Tây Sơn, tỉnh Bình Định. Tác phẩm điêu khắc là bộ phận trang trí vòm cửa (tym - pan) ra vào lòng kiến trúc, được chế tác hình vòng cung nhọn có kích thước lớn.
Phù điêu nữ thần Mahishasura Mardini là một kiệt tác nghệ thuật điêu khắc đá Champa, nổi bật với vẻ đẹp uy nghiêm và sống động.
Nữ thần được khắc họa trong tư thế múa uyển chuyển trên lưng hai con thủy quái Makara, biểu tượng của sự hỗn mang. Tư thế nhón gót, hai chân chùng xuống kết hợp cùng dáng người mềm mại, tạo nên sự sống động như thần đang chuyển động thực sự. Khuôn mặt thần thanh tú với nụ cười nhẹ, ánh mắt hiền hòa thể hiện sự tự tin và an nhiên, dù đang trong trận chiến với quỷ trâu.
Mười cánh tay của thần tỏa ra cân đối, vừa mềm mại vừa mạnh mẽ. Các cánh tay chính cầm những vật biểu trưng như con ốc, vòng hạt, giáo, và cánh cung – vũ khí được các vị thần trao tặng, tượng trưng cho sức mạnh và quyền năng siêu nhiên. Cử chỉ kết ấn (Mudra) của tay trên cùng biểu hiện lòng tôn kính và sự thiêng liêng trong tín ngưỡng Hindu.
Bức phù điêu được tạo hình theo kiểu vòm cửa- hình vòng cung nhọn, phù hợp với kiến trúc đền tháp Champa, tạo nên sự hài hòa giữa tác phẩm và không gian thờ cúng. Hai thủy quái dưới chân thần không chỉ là yếu tố trang trí mà còn nhấn mạnh sức mạnh chế ngự và chiến thắng cái ác của nữ thần.
Tác phẩm này không chỉ thể hiện kỹ thuật điêu khắc đá đỉnh cao của người Champa thế kỷ XII mà còn mang giá trị tín ngưỡng sâu sắc, tôn vinh chiến thắng của chính nghĩa trước cái ác. Với sự tinh xảo và ý nghĩa độc đáo, phù điêu nữ thần Mahishasura Mardini xứng đáng là bảo vật quốc gia, biểu tượng cho nghệ thuật và văn hóa Champa", nhà điêu khắc Lê Trọng Nghĩa – Hội viên Hội Mỹ Thuật Việt Nam, Chi hội trưởng Chi hội Mỹ Thuật tỉnh Bình Định.
Triển lãm ở châu Âu trong chuyên đề "Việt Nam – quá khứ và hiện tại" tại châu Âu
Phù điêu nữ thần Mahishasura Mardini được đặt trong phòng trưng bày Không gian văn hóa Champa – Bảo tàng tỉnh Bình Định. Nếu du khách có dịp tìm hiểu bảo tàng, trong rất nhiều hiện vật ở đây, du khách sẽ ấn tượng ngay với phù điêu nữ thần Mahishasura Mardini vì sự sống động, tạo hình nổi bật.
Phòng trưng bày không gian văn hóa Champa tại Bảo tàng Bình Định, nhìn từ xa phù điêu nữ thần Mahishasura Mardini nổi bật.
Ông Bùi Tĩnh, Giám đốc Bảo tàng Bình Định, cho hay, phù điêu nữ thần Mahishasura Mardini là tác phẩm phù điêu đẹp, được thể hiện hoàn chỉnh về mặt bố cục, độc đáo nhất và lớn nhất được phát hiện từ trước đến nay trong nghệ thuật điêu khắc đá Champa.
Trên bức phù điêu, nữ thần đang đứng trên lưng 2 con thủy quái Makara đang quay ngược đầu nhau, hình tượng được xem là độc nhất vô nhị, đẹp nhất và lớn nhất được tìm thấy. Bố cục hình thể khá hoàn chỉnh, trong mỗi đọng tác múa của nữ thần có sự kết nối, hòa quyện vào nhau, kết hợp với đôi chân nhún nhảy uyển chuyển.
Phù điêu nữ thần Mahishasura Mardini được phát hiện vào năm 1989 tại phế tích tháp Rừng Cấm (Bình Nghi, Tây Sơn). Ảnh: Bảo tàng Bình Định
Theo giám đốc Bảo tàng tỉnh Bình Định, trong nghệ thuật điêu khắc Chăm, hình tượng nữ thần Mahishura Mardini thường được thể hiện đang múa mừng chiến thắng trên lưng con trâu quỷ Mardini. Riêng bức phù điêu tại Bình Định, nữ thần được tạo hình trong lần hóa thân nổi tiếng nhất, nữ thần đứng trên lưng 2 con thủy quái Makara, múa điệu múa mừng chiến thắng.
Ông Tĩnh thông tin thêm, với sự độc đáo về nội dung cùng những giá trị lớn lao về nghệ thuật, năm 2003, bức phù điêu đã được Bảo tàng Lịch sử Nghệ thuật Viên (Áo) và Bảo tàng Hoàng gia về nghệ thuật và lịch sử Brussels (Bỉ) lựa chọn đưa đi trưng bày với chủ đề "Việt Nam - quá khứ và hiện tại" để bạn bè quốc tế cùng thưởng lãm.
Bảo tồn bảo vật quốc gia nhìn từ câu chuyện bảo vật "xuất ngoại"
Để thực hiện bài viết này, tôi đã có dịp trò chuyện với nhà nghiên cứu Nguyễn Thanh Quang, nhà điêu khắc Lê Trọng Nghĩa để tìm hiểu về bảo vật quốc gia tại Bình Định. Nhà nghiên cứu Nguyễn Thanh Quang chia sẻ một chi tiết rất thú vị, thời điểm ông còn công tác trong ngành văn hóa tỉnh Bình Định, ông đã chứng kiến phù điêu nữ thần Mahishasura Mardini được Bỉ và Áo lựa chọn đưa đi trưng bày triển lãm nghệ thuật quốc tế tại châu Âu. Sau đó, Mỹ cũng đã lựa chọn để đưa phù điêu này sang trưng bày. Theo ông, việc được các quốc gia ở châu Âu, Mỹ lựa chọn để giới thiệu với công chúng cho thấy được vị thế, giá trị về nghệ thuật của tác phẩm.
Nhà nghiên cứu Nguyễn Thanh Quang - tác giả của nhiều công trình, bài viết về văn hóa Champa và chữ Quốc ngữ tại Bình Định. Ảnh: Phi Nguyễn
Nhà nghiên cứu Nguyễn Thanh Quang chia sẻ một chi tiết thế này, để chuẩn bị cho cuộc đi Mỹ triển lãm, phía Mỹ đã làm việc với đơn vị quản lý, mua bảo hiểm cho bảo vật trong thời gian 2 năm cùng cam kết rõ ràng vận chuyển đi – về đúng thời gian. Đồng thời, Mỹ cử một đoàn chuyên gia sang Bảo tàng, nghiên cứu, lựa chọn cách thức, phương tiện di chuyển. Họ đã rất tỉ mẩn, nâng niu các hiện vật lịch sử, chỉ một chi tiết nhỏ đó là khâu vệ sinh cho bức phù điêu đã tốn nhiều ngày, nhiều giờ. Các chuyên gia của Mỹ đã chọn những dụng cụ tinh xảo nhất để vệ sinh, một chi tiết hết sức đơn giản mà làm tôi ấn tượng mãi không quên đó là để xử lý bụi bám mà không ảnh hưởng tới bề mặt của phù điêu họ dùng những miếng bông nhỏ như bông vệ sinh tai, cần mẫn, nhẹ nhàng xử lý từng chút một. Họ làm và nâng niu bảo vật như thế đó. Dù sau này vì lý do khách quan, nên phía Mỹ không tổ chức triển lãm và không đưa bảo vật sang trưng bày như dự tính ban đầu, nhưng bằng việc làm như thế, chúng tôi mới thấy rằng hiện lịch sử nên được nâng niu, gìn giữ và bảo tồn như vậy.
