Hiện nay, tại nhiều xóm trong xã Kim Liên, tỉnh Nghệ An, vẫn còn những ngôi nhà gỗ có tuổi đời trên dưới 100 năm. Nhà cổ ở Kim Liên chủ yếu được dựng bằng gỗ lim, mít, dổi… theo lối kiến trúc 3 gian, 5 gian, mái ngói vảy. Qua thời gian, phần lớn đã được lợp thêm mái tôn, lát lại nền hoặc xây tường bao, song kết cấu gỗ và khung cột vẫn vững chãi.
Ngôi nhà của ông Mai đã trải qua 5 thế hệ bảo tồn, gìn giữ.
Đến thăm ngôi nhà của ông Phạm Văn Mai (75 tuổi, xóm Hồng Sơn) được dựng từ năm 1941. Ông Mai tự hào cho biết ngôi nhà này do ông nội của ông để lại. Nhà gồm "5 gian, 6 vì", chủ yếu làm từ gỗ săng lẻ và lim. Năm ngoái, gia đình thay ngói mới vì đã quá cũ, nhưng toàn bộ kết cấu gỗ vẫn còn nguyên.
"Ngôi nhà này là kỷ vật của gia đình, nhiều người hỏi mua nhưng tôi không bán. Con cháu chúng tôi phải có trách nhiệm giữ gìn lại cho thế hệ sau này", ông Mai khẳng định.
Ngôi nhà cổ chủ yếu được làm từ các loại gỗ lim, mít, dổi, trang trí khung gỗ khá đơn giản.
Nhà gỗ xưa ở xã Kim Liên thường do những người thợ mộc quê Nam Đàn và Hưng Nguyên (cũ) làm và được dựng theo kiểu "chuyền, chụp, thượng kèo, hạ kẻ" vừa thể hiện rõ sự khéo léo vừa thể hiện sự bền bỉ.
Theo các bậc cao niên trong làng, nhiều ngôi nhà cổ ở Kim Liên được khắc niên đại dựng và tu sửa trên vì nóc nhưng đến nay phần lớn đều đã bị phai mờ. Kiến trúc các ngôi nhà thường đơn giản, mộc mạc nhưng mang lại cảm giác ấm áp.
Thông thường, ngôi nhà sẽ được chia thành hai phần: "Nhà ngoài" dùng để thờ cúng và tiếp khách, "nhà trong" dùng để gia đình sinh hoạt. Thậm chí, một số nhà vẫn còn giữ nguyên sân gạch, vườn cây, giếng nước của ngày xưa, tái hiện không gian làng quê xưa rất trữ tình.
Ngôi nhà cổ đẹp có tiếng trong xã là nhà của ông Vương Hoàng Đồng ở xóm Hoàng Trù.
Tại xóm Hoàng Trù, ngôi nhà của ông Vương Hoàng Đồng (78 tuổi) được coi là đẹp và nổi tiếng nhất xã. Nhà do ông nội của ông dựng vào năm 1836 với hơn 90% làm từ gỗ lim, gồm 5 gian theo lối truyền thống. Hiện 3 gian được gia đình ông dung để thờ cúng, 2 gian còn lại gia đình vẫn dùng để sinh hoạt.
Giới thiệu từng gian nhà, ông Đồng khẳng định ngôi nhà hoàn toàn nguyên bản, chưa từng sửa chữa: "Đây là ngôi nhà được mọi người đánh giá là ngôi nhà cổ đẹp nhất xã. Hằng năm, nhiều đoàn nghệ thuật vẫn mượn không gian để quay MV hay ghi hình chương trình".
Bàn thờ gia tiên được bài trí theo phong tục truyền thống vừa trang trọng, vừa ấm cúng.
Hơn 90% ngôi nhà làm từ gỗ lim.
Cũng tại xã, ngôi nhà của ông Nguyễn Văn Thỏa (xóm Liên Hồng) được xây dựng từ năm 1925. Trải qua tròn một thế kỷ, ngôi nhà chưa từng được tu sửa, vẫn mộc mạc, nguyên sơ như thuở ban đầu. Dù có dấu hiệu xuống cấp, ông Thỏa vẫn giữ nguyên trạng để lưu giữ ký ức gia đình.
"Ngôi nhà mà gia đình tôi đang sinh sống được mua về từ vùng chợ Liễu, từ trước cách mạng Tháng Tám. Nhà có 5 gian làm từ gỗ lim, mít, lợp ngói vảy, những năm qua đã được sửa sang ít nhiều để phù hợp với sinh hoạt. Ngôi nhà gỗ không chỉ là nơi sinh sống ấm cúng, yên vui, mà còn là nơi lưu giữ những truyền thống tốt đẹp của gia đình", ông Thỏa nói.
Ông Thoả cho biết nhiều người hỏi mua nhưng gia đình nhất quyết không bán.
Ngôi nhà gỗ không chỉ là nơi sinh sống ấm cúng, yên vui, mà còn là nơi lưu giữ những truyền thống tốt đẹp của gia đình.
Theo đại diện UBND xã Kim Liên, ngày nay, đối với người dân việc bảo tồn những ngôi nhà cổ không chỉ để giữ gìn kỷ niệm, mà còn là trách nhiệm của con cháu với tổ tiên và quê hương.
Việc này có ý nghĩa với tuổi thơ và sự nghiệp của Chủ tịch Hồ Chí Minh. Chính những mái nhà gỗ giản dị ấy đã góp phần làm nên hồn quê, giữ cho Kim Liên một nếp sống truyền thống, nghĩa tình và yên ả qua bao thế hệ hôm nay.
